Το
κείμενο αυτό παρουσιάστηκε ως ομιλία στα πλαίσια ενός κύκλου έξι ομιλιών με
θέμα των αθεϊσμό που πραγματοποίησε η Ένωση Αθέων στον ελεύθερο κοινωνικό χώρο Nosotros. Ορισμένα τμήματα του
κειμένου παραλείφθηκαν στην ομιλία για λόγους χρόνου. Τα συμπεριέλαβα στο άρθρο
μέσα σε spoiler, ώστε να μπορούν να διαβαστούν κατά βούληση.
Η έννοια της εκκοσμίκευσης, του αθεϊσμού, της
αθρησκείας και της ανεξιθρησκείας. Πώς ο αθεϊσμός συνδέεται με την
εκκοσμικευμένη κοινωνία και πώς η κοινωνία επηρεάζει την έκφραση του αθεϊσμού.
Αλληλεπίδραση αθεϊσμού και εκκοσμίκευσης με διάφορες ιδεολογίες.
Θα αρχίσω με ένα παράθεμα από το έργο «Ἡ
μεταμόρφωση ὡς παράδειγμα πρός ἀποφυγή: Μιά ἰδιαίτερη περίπτωση ἐκκοσμίκευσης
τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἀποστολῆς» του Θανάση Παπαθανασίου, διδάκτορα θεολογίας,
καθηγητού της Ανωτάτης Εκκλησιαστικής Σχολής Αθηνών και αρχισυντάκτη του
περιοδικού «Σύναξη».
Έχει καθιερωθεί εκκοσμίκευση να
σημαίνει εκείνο τον προσανατολισμό ο οποίος ερμηνεύει την πραγματικότητα και
δομεί τον ανθρώπινο βίο δίχως να αντλεί κανονιστικές αρχές από οιαδήποτε πίστη
σε θεό ή από την αποδοχή οιασδήποτε μεταφυσικής αναφοράς.
Από χριστιανικής σκοπιάς αυτό θα μπορούσε εν ολίγοις να
οριστεί ως προσπάθεια του κόσμου να αντλήσει νόημα από τον εαυτό του. Μια καθαρή
και γνήσια εκκοσμίκευση, λοιπόν, θα ήταν συνεπής με τον εαυτό της αν
έφτανε να ταυτίσει τον εαυτό της με έναν
καθαρό και κυριολεκτικό αθεϊσμό.
Άποψη η οποία, οφείλω να πω, με βρίσκει απόλυτα σύμφωνη.
Ας δούμε όμως λίγο πιο αναλυτικά την έννοια της εκκοσμίκευσης
καθώς και άλλες έννοιες που συνδέονται με αυτήν και την επηρεάζουν.
Εκκοσμίκευση
Εκκοσμίκευση
Εκκοσμίκευση ονομάζεται η χειραφέτηση της σκέψης, της συμπεριφοράς,
των κοινωνικών θεσμών και του πολιτισμού από τη θρησκευτική πίστη, τους
θρησκευτικούς θεσμούς και τα θρησκευτικά σύμβολα. Η εκκοσμίκευση διακρίνεται σε
αντικειμενική εκκοσμίκευση, η οποία αφορά τους κοινωνικούς θεσμούς και
τον πολιτισμό, και υποκειμενική εκκοσμίκευση, που αφορά τη συνείδηση και
το φρόνημα του ατόμου.
Έχουμε συνηθίσει, ιδίως τα
τελευταία χρόνια, όταν βλέπουμε τη λέξη «εκκοσμίκευση», φερ’ ειπείν στον τύπο,
να τη συνδέουμε με την εκκοσμίκευση των κρατικών θεσμών, δηλαδή με το
διαχωρισμό εκκλησίας κράτους. Όμως πρέπει να θυμόμαστε ότι η εκκοσμίκευση είναι
επίσης μια διεργασία πρωτίστως συνειδησιακή, ατομική και εσωτερική. Η ατομική
εκκοσμίκευση μεγάλου μέρος του πληθυσμού μιας κοινωνίας είναι ικανή προϋπόθεση
για την εκκοσμίκευση του κράτους, δεν είναι όμως και αναγκαία. Επιπλέον,
αντίθετα με ότι ίσως θα περίμενε κανείς, η εκκοσμίκευση του κράτους δεν
συνεπάγεται πάντοτε την εκκοσμίκευση της κοινωνίας, ούτε την ατομική
εκκοσμίκευση του μεγαλύτερου μέρους των πολιτών.
Ο Χοσέ Καζανόβα (José Casanova), καθηγητής του τμήματος Κοινωνιολογίας στο πανεπιστήμιο Georgetown των
ΗΠΑ και παγκοσμίου κύρους ειδικός στην κοινωνιολογία της θρησκείας, στο άρθρο
του «Επανεξέταση της εκκοσμίκευσης (Rethinking secularization)» ,
γράφει:
Η σταδιακή αποδυνάμωση της
θεσμικά κατοχυρωμένης χριστιανικής θρησκείας στην Ευρώπη είναι μια
αδιαμφισβήτητη κοινωνική πραγματικότητα. Από τη δεκαετία του 1960 μια
αυξανόμενη πλειοψηφία του ευρωπαϊκού πληθυσμού έπαυσε να συμμετέχει τακτικά
στην παραδοσιακή θρησκευτική πρακτική, ενώ εξακολουθούν να διατηρούν σχετικά
υψηλά επίπεδα ατομικής θρησκευτικότητας. Η Grace Davie χαρακτήρισε αυτή τη
γενική κατάσταση στην Ευρώπη ως "πίστη χωρίς ένταξη (believing without
belonging)". Ταυτόχρονα, όμως, μεγάλος αριθμός των Ευρωπαίων, ακόμα και
στις πιο κοσμικές χώρες, αυτοπροσδιορίζονται ακόμα ως «Χριστιανοί», που
παραπέμπει σε μια σιωπηρή, διάχυτη, υποκείμενη χριστιανική πολιτιστική
ταυτότητα. Η Danièle Hervieu-Léger πρότεινε το αντίθετο χαρακτηρισμό της
κατάστασης στην Ευρώπη, «ένταξη χωρίς πίστη (belonging without believing)». Η
"κοσμική" και η "χριστιανική" πολιτιστική ταυτότητα
διαπλέκεται με πολύπλοκους και άρρητους τρόπους στους περισσότερους Ευρωπαίους.
Οι παραδοσιακές εξηγήσεις της
Ευρωπαϊκής εκκοσμίκευσης, με αναφορά στη θεσμική διαφοροποίηση, τον ανερχόμενο
ορθολογισμό, ή τον αυξανόμενο ατομισμό, δεν είναι πειστικές, διότι σε άλλες
σύγχρονες κοινωνίες, όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες, δεν παρατηρούνται παρόμοια
επίπεδα μείωσης της θρησκευτικότητας. Η εξήγηση θα πρέπει να αναζητηθεί όχι
στις γενικές διαδικασίες του εκσυγχρονισμού, αλλά συγκεκριμένα στις ευρωπαϊκές
ιστορικές εξελίξεις.
Η πιο ουσιαστική ερώτηση στην
Ευρώπη, και το κλειδί της επεξήγησης του ιδιαίτερου χαρακτήρα της ευρωπαϊκής
εκκοσμίκευσης, είναι το γιατί οι εθνικές εκκλησίες, από τη στιγμή που
παραχώρησαν στο κοσμικό έθνος-κράτος την παραδοσιακή ιστορική λειτουργία τους
ως σύμβολα κοινωνικής ενότητας (δηλαδή ως εκπρόσωποι της κοινοτικής ταυτότητας
και φορείς της συλλογικής μνήμης), έχασαν στην πορεία την ιδιότητα να
λειτουργούν ως θρησκείες για την ατομική σωτηρία. Κρίσιμης σημασίας είναι το
ερώτημα γιατί τα άτομα στην Ευρώπη, από τη στιγμή που έχασαν την πίστη στις
εθνικές εκκλησίες τους, δεν έκαναν τον κόπο να αναζητήσουν εναλλακτικές.
Στη ρίζα του ζητήματος
βρίσκεται η τάση σύνδεσης της διαδικασίας της εκκοσμίκευσης με τη διαδικασία
του εκσυγχρονισμού. Η μείωση της θρησκευτικότητας ερμηνεύεται υπό το πρίσμα του
ιδανικού της εκκοσμίκευσης, με αποτέλεσμα να θεωρείται φυσιολογική και
προοδευτική, φυσική συνέπεια του να είναι κανείς μοντέρνος και διαφωτισμένος
Ευρωπαίος. Αντίθετα, το πρότυπο του διαχωρισμού εκκλησίας και κράτους όπως
κωδικοποιήθηκε στην Πρώτη Τροπολογία του Συντάγματος των ΗΠΑ, δόμησε το
μοναδικό πρότυπο του αμερικανικού θρησκευτικού πλουραλισμού. Οι Ηνωμένες
Πολιτείες δεν είχαν ποτέ τους εθνική εκκλησία. Όλες οι θρησκείες στην Αμερική,
εκκλησίες καθώς και αιρέσεις, ανεξάρτητα από την προέλευσή τους, τους
δογματικούς ισχυρισμούς, και την εκκλησιαστική τους ταυτότητα, μετατράπηκαν σε
ισότιμα θρησκεύματα, επισήμως ίσα βάσει Συντάγματος και ο ανταγωνιζόμενα σε μια
σχετικά ελεύθερη και πλουραλιστική θρησκευτική αγορά.
Αρχικά, η ποικιλομορφία και η
ισότητα θεσμοθετήθηκε μόνο ως εσωτερικός θρησκευτικός πλουραλισμός του
αμερικανικού Προτεσταντισμού. Η Αμερική ορίστηκε ως «χριστιανικό» έθνος, όπου
«χριστιανικό» σήμαινε αποκλειστικά «προτεσταντικό». Τελικά όμως, ενσωματώθηκαν
επίσης οι Καθολικοί και οι Εβραίοι στο σύστημα του αμερικανικού θρησκευτικού
πλουραλισμού. Έλαβε χώρα μια διεργασία με την οποία ο Καθολικισμός και ο
Ιουδαϊσμός μετατράπηκαν σε «αμερικανικές» θρησκείες, ενώ η αμερικανική θρησκεία
και το έθνος μεταμορφώθηκαν στην πορεία. Η Αμερική έγινε ένα
«ιουδαιο-χριστιανικό έθνος», ενώ Προτεστάντες, Καθολικοί, και Εβραίοι έγιναν τα
τρία δόγματα που συνιστούν της αμερικανικής εθνικής θρησκεία.
Παρατηρούμε εδώ ότι στη διαδικασία αυτή δεν συμπεριλαμβάνονται άλλες
θρησκείες, όπως το Ισλάμ, ο Βουδισμός ή ο ανιμισμός των ιθαγενών Αμερικανών. Ο
υποτιθέμενος αυτός θρησκευτικός πλουραλισμός αφορά μόνο τις εβραϊκές και
χριστιανικές ομολογίες.
Το γεγονός ότι η θρησκεία, τα
θρησκευτικά ιδρύματα, και η θρησκευτική ταυτότητα έπαιξαν κεντρικό ρόλο στη
διαδικασία ενσωμάτωσης των ευρωπαίων μεταναστών έχει επαρκώς τεκμηριωθεί από
τον Will Herberg. Τόσο η διατριβή του Herberg όσο και μεταγενέστερες μελέτες
διαπιστώνουν ότι οι μετανάστες έγιναν πιο θρησκευόμενοι καθώς γίνονταν πιο
Αμερικανοί. Είναι σημαντικό να συνειδητοποιήσουμε, ως εκ τούτου, ότι θρησκευτικότητα των μεταναστών δεν είναι
απλώς ένα παραδοσιακό κατάλοιπο του Παλαιού κόσμου που ενδέχεται να εξαφανιστεί
με την προσαρμογή στο νέο πλαίσιο, αλλά μάλλον μια προσαρμοστική αντίδραση στο
Νέο Κόσμο. Η διατριβή δείχνει ότι οι μετανάστες τείνουν να θρησκεύονται
περισσότερο λόγω της κοινωνικής πίεσης να ταιριάξουν στα αμερικανικά
θρησκευτικά πρότυπα, αλλά επίσης ότι οι συλλογικές θρησκευτικές ταυτότητες ήταν
πάντα ένας βασικός τρόπος δόμησης του θρησκευτικού πλουραλισμού στην
αμερικανική ιστορία.
Προκειμένου για τη θρησκεία,
δεν υπάρχει καθολικός κανόνας. Όλες οι θρησκείες του κόσμου μεταμορφώνονται
ριζικά σήμερα, όπως και καθ' όλη την περίοδο της Ευρωπαϊκής αποικιακής
επέκτασης, από τις διαδικασίες του εκσυγχρονισμού και της παγκοσμιοποίησης.
Μεταμορφώνονται όμως με πολλούς και ποικίλους τρόπους. Οι κοινωνιολόγοι της
θρησκείας καλά θα κάνουν να πάψουν να ασχολούνται με τη μείωση της
θρησκευτικότητας και να εστιάσουν στις νέες μορφές που λαμβάνει η θρησκεία σε
όλο τον κόσμο, σε τρία διαφορετικά επίπεδα: το ατομικό, το ομαδικό και το
κοινωνικό.
Στο κοινωνικό επίπεδο, ο
κοσμικός εθνικισμός και οι εθνικές «κοσμικές θρησκείες» θα εξακολουθήσουν να
είναι φορείς συλλογικής ταυτότητας, ωστόσο οι διεργασίες της παγκοσμιοποίησης
είναι πολύ πιθανό να ενισχύσουν την επανεμφάνιση μεγάλων «παγκόσμιων θρησκειών»
με τη μορφή διεθνοποιημένων νοητών θρησκευτικών κοινοτήτων (imagined religious communities). Ενδέχεται να εμφανιστούν νέες
τέτοιες κοσμοπολίτικες κοινότητες, κατά πάσα πιθανότητα όμως οι πιο
διαδεδομένες θα είναι και πάλι οι θρησκείες των παλαιών πολιτισμών. Είναι
αρκετά απίθανο να επιτευχθεί ο περιορισμός της θρησκευτικότητας στην ιδιωτική
σφαίρα, είτε από τα αυταρχικά καθεστώτα είτε από τα φιλελεύθερα δημοκρατικά
συστήματα. Τα αυταρχικά συστήματα ενδέχεται να έχουν μια προσωρινή επιτυχία
μέσω της καταστολής, τα δημοκρατικά θα δυσκολευτούν περισσότερο. Όπως δείχνει
πάντως η περίπτωση της Γαλλίας, η λαϊκότητα (laïcité) μπορεί όντως να γίνει μια
ιερή συνταγματική αρχή.
Σχετικά με την αναγκαιότητα της εκκοσμίκευσης, ο Καζανόβα λεει τα εξής:
Δεν βρίσκω κανέναν επιτακτικό
λόγο, σε δημοκρατική ή σε φιλελεύθερη βάση, για να αποκλείσουμε επί της αρχής
τη θρησκεία από τη δημόσια σφαίρα. Θα μπορούσαμε, για ρεαλιστικούς ιστορικούς
λόγους, να υποστηρίξουμε την ανάγκη διαχωρισμού μεταξύ «εκκλησίας» και
«κράτους», αν και δεν είμαι πλέον πεπεισμένος ότι η πλήρης διαχωρισμός είναι
είτε αναγκαία είτε ικανή συνθήκη για τη δημοκρατία. [...] Όπως δείχνουν τα
παραδείγματα πολλών σύγχρονων κοσμικών αυταρχικών και ολοκληρωτικών, από τη
Σοβιετική Ένωση ως την Τουρκία, η απαγόρευση δεν είναι σε καμία περίπτωση
επαρκής προϋπόθεση για τη δημοκρατία. Από την άλλη πλευρά, πολλές χώρες με
επίσημη κρατική θρησκεία, όπως η Αγγλία και οι Λουθηρανικές Σκανδιναβικές
χώρες, έχουν καλό ιστορικό δημοκρατικών ελευθεριών και προστασίας των
δικαιωμάτων των μειονοτήτων, συμπεριλαμβανομένων των θρησκευτικών. [...] Οι
κανόνες για την προστασία από την τυραννία των θρησκευτικών πλειοψηφικών αρκεί
να είναι οι ίδιοι δημοκρατικοί κανόνες που εφαρμόζονται για προστασία από την
τυραννία κάθε δημοκρατικής πλειοψηφίας. Η προστασία των δικαιωμάτων της
οποιασδήποτε μειονότητας, θρησκευτικής ή κοσμικής, οφείλουν να είναι βασικές
κανονιστικές αρχές κάθε φιλελεύθερου δημοκρατικού συστήματος. Κατ' αρχήν δεν θα
πρέπει να χρειάζεται καμία επιπλέον ειδική αρχή ή νομοθεσία περί κοσμικότητας.
Αλλά στην πράξη, ιστορικά και ρεαλιστικά, ίσως είναι απαραίτητο να απεξαρτηθούν
τα κράτη από εκκλησιαστικά ιδρύματα που αξιώνουν είτε μονοπωλιακά δικαιώματα
είτε συγκεκριμένα προνόμια, και να εφαρμοστούν συνταγματικά και μερικές φορές
και έκτακτα μέτρα για να αποδυναμώσουν παγιωμένες τυραννικές πλειοψηφίες.
Μπορώ να πω ότι συμφωνώ κι εγώ επί της αρχής με τον Καζανόβα: δεν θα έπρεπε
να είναι απαραίτητο να γίνει ρητή θεσμική αναφορά στον αποκλεισμό της θρησκείας
από την πολιτεία. Ωστόσο, δεδομένης όχι μόνο της ιστορικής πραγματικότητας αλλά
και της φύσης της θρησκείας, θεωρώ ότι είναι και θα είναι πάντα απαραίτητο.
Αυτό επειδή οι περισσότερες θρησκείες – και κατά κύριο λόγο οι αβραμικές, οι
οποίες έχουν και τη μεγαλύτερη παράδοση εμπλοκής με την κρατική εξουσία –
παρουσιάζουν το δόγμα τους ως την υψηλότερη δυνατή αξία. Το γεγονός αυτό δεν
είναι διόλου ανώδυνο: δημιουργεί στους πιστούς την βαθιά συγκινησιακή αίσθηση
ότι το πρώτο και υψηλότερο καθήκον τους είναι προς τη θρησκεία τους και όχι
προς την πολιτεία ή προς τον συνάνθρωπό τους.
Γράφει ακόμη ο Καζανόβα:
Η εκκοσμίκευση δεν έχει
εφαρμογή σε θρησκείες όπως ο Κομφουκιανισμός και ο Ταοϊσμός, στο βαθμό που δεν
χαρακτηρίζονται από υψηλή ένταση με τον «κόσμο», στο βαθμό που το μοντέλο
υπερβατικότητας που προτείνουν δύσκολα μπορεί να χαρακτηριστεί «θρησκευτικό»
και εφόσον δεν έχουν εκκλησιαστική οργάνωση. Κατά μία έννοια, οι θρησκείες που
υπήρξαν πάντα "κοσμικές" και "λαϊκές" δεν χρειάζεται να
υποβληθούν σε μια διαδικασία εκκοσμίκευσης.
Κατά τη γνώμη μου ωστόσο, το θέμα της εκκοσμίκευσης αγγίζει όλες τις
θρησκείες και όλες τις μεταφυσικές πεποιθήσεις γενικότερα. Αυτό διότι κάθε μας
πεποίθηση επηρεάζει τις πράξεις μας και τη στάση ζωή μας. Ένας Ιάπωνας
σιντοϊστής, φερ’ ειπείν, ενδέχεται να αρνηθεί τη δωρεά οργάνων σώματος,
προκειμένου να μην διαταράξει το πνεύμα του νεκρού. Η απόφαση αυτή έχει
συνέπειες σε κοινωνικό επίπεδο, αν δε η νοοτροπία αυτή επιτραπεί να εισχωρήσει
και στους θεσμούς της πολιτείας, γίνεται άμεσα κατανοητό ότι οι συνέπειες αυτές
θα είναι κατά πολύ ευρύτερες.
Δεν υπάρχει λοιπόν θρησκεία η μεταφυσική πεποίθηση που να μην έρχεται σε
αντίθεση με τις αρχές του ανθρωπισμού και που να μπορεί να εξαιρεθεί από την
αναγκαιότητα της εκκοσμίκευσης, τουλάχιστον σε πολιτειακό και κοινωνικό
επίπεδο.
Κοσμικισμός
Κοσμικισμός ή σεκουλαρισμός ονομάζεται η άποψη πως το κράτος
και κάθε άλλη κοινωνική οντότητα πρέπει να είναι εντελώς διαχωρισμένη από τους
διάφορους θρησκευτικούς θεσμούς και πεποιθήσεις. Ο κοσμικισμός διεκδικεί το
δικαίωμα του θρησκευτικού αποχρωματισμού κοινωνικών και πολιτικών θεσμών,
δηλαδή τον πλήρη διαχωρισμό εκκλησίας-κράτους
Αν και συχνά ο όρος κοσμικισμός συγχέεται με αυτόν της
εκκοσμίκευσης, ο κοσμικισμός αναφέρεται κυρίως στην ιδέα πως η θρησκεία δεν
πρέπει να έχει καθόλου επιρροή στους κοινωνικούς θεσμούς, ενώ η εκκοσμίκευση
αναφέρεται στην κοινωνική διαδικασία μετατροπής μίας κοινωνίας σε άθρησκη,
δηλαδή στην εφαρμογή του κοσμικισμού στην πράξη.
Το κεντρικό σκεπτικό
του κοσμικισμού είναι η άποψη πως οι ανθρώπινες πράξεις και αποφάσεις, κυρίως οι
πολιτικές, πρέπει να βασίζονται σε αντικειμενικά στοιχεία και γεγονότα καθώς
και σε καθολικά αποδεκτές αρχές και αξίες. Οι διάφορες θρησκευτικές πεποιθήσεις
δεν έχουν αντικειμενικό έρεισμα αλλά βασίζονται σε ένα εξ αποκαλύψεως δόγμα του
οποίου η ορθότητα δεν τίθεται υπό συζήτηση και επιπλέον διαφέρουν από θρήσκευμα
σε θρήσκευμα. Συνεπώς δεν μπορούν να χρησιμεύσουν ως βάση για συγκρότηση μιας
ελεύθερης κοινωνίας, δεδομένου ότι δεν έχουν καθολική αποδοχή και η υιοθέτηση
οποιασδήποτε θρησκευτικής πεποίθησης εκ των πραγμάτων στην καλύτερη περίπτωση
παραγκωνίζει και στη χειρότερη καταπιέζει ή και καταδιώκει όλες τις άλλες. Η
επιρροή των θρησκευτικών πεποιθήσεων στις πολιτικές και κοινωνικές διαδικασίες,
είτε γίνεται εσκεμμένα και ιδιοτελώς από διάφορους θρησκευτικούς οργανισμούς
είτε γίνεται ασυναίσθητα και καλοπροαίρετα από κρατικούς και κοινωνικούς
λειτουργούς που πρόσκεινται σε συγκεκριμένα θρησκεύματα, αλλοτριώνει τις
ανθρώπινες σχέσεις και οδηγεί σε φαινόμενα κρατικών λειτουργών που προτάσσουν
τη θρησκευτική πίστη τους έναντι των ανειλημμένων υποχρεώσεών τους προς την
πολιτεία και έναντι των ευθυνών τους προς τους συμπολίτες τους.
Όπως αναφέρει η Πηνελόπη Φουντεδάκη, επίκουρη καθηγήτρια του
Παντείου Πανεπιστημίου, στο άρθρο της «Σχέσεις
κράτους και εκκλησίας στον ευρωπαϊκό χώρο» (περιοδικό Το Σύνταγμα, τ.4-5/2000), κοινό χαρακτηριστικό των δύο πόλων του
ζεύγματος εκκλησία-κράτος είναι η εξουσία και κοινό πεδίο διεκδίκησης ο
δημόσιος χώρος. [Ο José Casanova, καθηγητής κοινωνιολογίας
της θρησκείας στο πανεπιστήμιο του Georgetown, στο βιβλίο του Public
Religions in the Modern World, υπογραμμίζει την εμμονή των εκκλησιών στη
διεκδίκηση του δημόσιου πεδίου.] Η
αποσύνδεση του κράτους από την εκκλησία σε επίπεδο συνταγματικών προβλέψεων
αλλά και στο επίπεδο της εφαρμογής τους στην πράξη δεν είναι ούτε απλή ούτε
αναίμακτη· οι λόγοι είναι αρκετοί, με σημαντικότερους τους εξής:
Πρώτος λόγος είναι η εξ
ορισμού διαφορετικότητα μεταξύ των δύο. Το κράτος στηρίζεται στη λαϊκή
κυριαρχία από την οποία απορρέει η σχετικότητα της αλήθειας, ενώ οι θρησκείες
στηρίζονται στην αλήθεια της θείας αποκάλυψης. Παρατηρείται, συνεπώς, αφ' ενός
η υιοθέτηση διαφορετικών αξιών από τμήματα της κοινωνίας με τη στήριξη του
κράτους, αφ' ετέρου εκδηλώσεις μη σεβασμού της διαφορετικής άποψης με τη
στήριξη της εκκλησιαστικής πλευράς.
Δεύτερος λόγος είναι η
διαφορά του σκοπού στη δράση των δύο. Κάθε θρησκεία στοχεύει στη διατήρηση και
αύξηση των πιστών της και στην προστασία των δογμάτων της, ενώ το σύγχρονο
κράτος έχει σκοπό να διασφαλίζει την ανεμπόδιστη άσκηση της θρησκευτικής
ελευθερίας και της ελευθερίας συνείδησης των πολιτών του σε συνδυασμό με την
ανοχή, που υπαγορεύεται και από τις νέες δομές των πολυπολιτισμικών ευρωπαϊκών
κοινωνιών.
Ακριβώς αυτοί οι δύο λόγοι που αναφέρει η Φουντεδάκη είναι,
κατά τη γνώμη μου, οι βασικότεροι λόγοι για τους οποίους επιβάλλεται η πλήρης
απεμπλοκή θρησκείας και πολιτείας, δηλαδή η εκκοσμίκευση του κράτους.
Θρησκευτικές πεποιθήσεις
Προκειμένου να εξετάσουμε τη σχέση της εκκοσμίκευσης με τις
διάφορες θρησκευτικές πεποιθήσεις ή την απουσία τους, καλό θα ήταν να έχουμε
μια σαφή εικόνα των κατηγοριοποιήσεων που υπάρχουν στη θεώρηση του ζητήματος
του θεού.
Όσον αφορά την πίστη σε θεότητα: θεϊστές, ντεϊστές και αθεϊστές (ή άθεους).
Όσον αφορά την γνωσιολογική προσέγγιση: αγνωστικιστές και μη αγνωστικιστές.
Όσον αφορά την ένταξη σε θρήσκευμα: θρήσκους και άθρησκους.
Ανάμεσα στις παραπάνω κατηγορίες μπορεί να υπάρξει
οποιοσδήποτε συνδυασμός, ακόμη και θρήσκος αθεϊστής. Μην πάμε μακριά, η Ελλάδα
είναι γεμάτη τέτοιους. Ένας καλός φίλος μου δηλώνει «ορθοδόξως άθεος» και είναι
πολλοί οι Έλληνες που αυτοχαρακτηρίζονται Χριστιανοί Ορθόδοξοι, συμμετέχουν περιστασιακά
στα τελετουργικά και τηρούν ορισμένα έθιμα, ενώ παράλληλα δεν υιοθετούν το
δόγμα στην ολότητά του, δεν πιστεύουν στην ύπαρξη θεού, και δεν φαίνονται να
βιώνουν καμία αντίφαση.
Η
Ευδοκία Ψαρρά, γραμματέας της Έν.Α., έγραψε στο φόρουμ «Αθεΐα»: «Ποτέ δεν ήταν δύσκολο για τον χριστιανό να
διαχωρίσει την θρησκεία από την εκκλησία στο μυαλό του. Από την άλλη του ήταν
πάντα δύσκολο να διαχωρίσει τη θρησκεία από το κράτος και το έθνος.”
Πράγματι, η πλειοψηφία των Ελλήνων που θέλουν να λέγονται
Χριστιανοί Ορθόδοξοι καταφέρονται συχνά εναντίον της Εκκλησίας, της διαφθοράς
και της υποκρισίας που διακρίνει τον κλήρο, όταν όμως παρατηρήσει κανείς ότι με
τη στάση ζωής τους στηρίζουν αυτήν την ίδια εκκλησία που κατηγορούν, αμέσως
υπερασπίζονται τη θέση τους ισχυριζόμενοι ότι «άλλο θρησκεία και άλλο
εκκλησία». Θα περίμενε κανείς κατόπιν τούτου να έχουν μια πνευματική σχέση με
τη θρησκεία, παρακάμπτοντας τους κατά γενική παραδοχή ανάξιους λειτουργούς της
στην επικοινωνία τους με το θείο. Αντίθετα βλέπουμε να μην έχουν καθόλου
πνευματική ζωή και να σχετίζονται με τους λειτουργούς της θρησκείας καθαρά
επιφανειακά και εργολαβικά, χρησιμοποιώντας τους αποκλειστικά ως τελετάρχες σε
γάμους, κηδείες, βαπτίσεις (που τις αντιμετωπίζουν ως ονοματοδοσίες και όχι ως
μυήσεις), καθώς και στο άναμμα της λαμπάδας και τους ψαλμούς της αναστάσεως επί
ένα δεκάλεπτο.
Ας δούμε λίγο τώρα τις έννοιες που αναφέραμε.
Θρήσκος θεωρείται αυτός που
αυτοχαρακτηρίζεται ως οπαδός συγκεκριμένου θρησκεύματος, συνήθως δε (αλλά όχι
πάντα) και ως μέλος συγκεκριμένου θρησκευτικού οργανισμού.
Αθρησκεία ονομάζεται η μη ένταξη σε
συγκεκριμένο θρήσκευμα. Ένας άθρησκος
ενδέχεται να πιστεύει σε θεότητες, δηλαδή να είναι θεϊστής, αλλά όχι στο
πλαίσιο κάποιας θρησκείας. Η αθρησκεία μπορεί να συμβαδίζει με την αθεΐα, τον
ντεϊσμό, τον θεϊσμό ή τον αγνωστικισμό. Μπορεί να συνδυάζεται με
αντιθρησκευτικότητα, αλλά όχι αναγκαστικά.
Η αντιθρησκευτικότητα
ή αντιθεϊσμός είναι η εχθρική και
επιθετική στάση απέναντι στη θρησκευτική πίστη και ιδιαίτερα απέναντι στην
οργανωμένη θρησκεία και τους θρησκευτικούς οργανισμούς. Ενδέχεται να πηγάζει
από μια πολιτική ιδεολογία όσο και από μια υλιστική ή σκεπτικιστική φιλοσοφική
θεώρηση.
Οι όροι αθεϊσμός
και αθεΐα είναι συνώνυμοι και
δηλώνουν την οντολογική θέση που απορρίπτει την ύπαρξη του Θεού. Είναι ο
αντίποδας του θεϊσμού, δηλαδή της πεποίθησης ότι υπάρχει θεότητα ή θεότητες, και
περιλαμβάνει τόσο τις απόψεις εκείνων που δεν πιστεύουν στην ύπαρξη θεοτήτων (αρνητικός αθεϊσμός) όσο κι εκείνων που
είναι πεπεισμένοι για την ανυπαρξία τέτοιων οντοτήτων (θετικός ή σκληροπυρηνικός αθεϊσμός). Στη συνείδηση των περισσότερων
ανθρώπων, ο αθεϊσμός ταυτίζεται με τη δεύτερη κατηγορία. Ωστόσο η εμπειρία μου
μέσα από την Έν.Α. μου έδειξε ότι στην πλειοψηφία τους όσοι δηλώνουν άθεοι
ανήκουν στην πρώτη.
Προσωπικά προτιμώ να χρησιμοποιώ τη λέξη άθεος για να προσδιορίσω το άτομο που
απλώς δεν τρέφει πίστη σε θεότητες, είτε έχει καταλήξει στη θέση αυτή μετά από
προβληματισμό είτε όχι, και τη λέξη αθεϊστής
για δηλώσω το άτομο που έχει διερευνήσει το ερώτημα περί ύπαρξης θεοτήτων και
έχει καταλήξει συνειδητά στην άποψη ότι δεν υπάρχει κανένα τεκμήριο τέτοιας
ύπαρξης ούτε κανένας λόγος να δεχτούμε την ύπαρξη αυτή άνευ τεκμηρίων. Κάνω
δηλαδή μια λίγο έως πολύ αυθαίρετη διάκριση μεταξύ της αθεΐας ως κατάστασης,
και του αθεΐσμού ως ιδεολογίας, με αφορμή κυρίως αυτήν την κατάληξη –ισμός που
κατά κανόνα παραπέμπει σε ιδεολογία, αλλά και την αναγκαιότητα διάκρισης των
συνειδητών άθεων (αθεϊστών, κατ’ εμέ) από τους μη συνειδητούς.
Αγνωστικισμός ονομάζεται η φιλοσοφική
θεώρηση ότι η αλήθεια ορισμένων μεταφυσικών υποθέσεων, όπως οι θεολογικοί
ισχυρισμοί που αφορούν την ύπαρξη του Θεού, των θεών ή θεοτήτων, είναι είτε
προς το παρόν άγνωστη είτε εγγενώς απρόσιτη. Ο όρος αυτός πλάστηκε από τον
Τόμας Χένρυ Χάξλεϋ στα 1869 και χρησιμοποιείται επίσης για να περιγράψουν μια
σκεπτικιστική ή διπλωματική στάση σχετικά με την ύπαρξη θεοτήτων καθώς και με
άλλα ζητήματα της θρησκείας.
Όσοι αυτοχαρακτηρίζονται αγνωστικιστές χωρίζονται σε δύο
γενικές κατηγορίες: αυτούς που ισχυρίζονται ότι δεν είναι δυνατόν να
κατακτήσουμε απόλυτη ή βέβαιη πνευματική ή μεταφυσική γνώση, και σε εκείνους
που πρεσβεύουν ότι ενώ η βεβαιότητα ενδέχεται να είναι δυνατή, οι ίδιοι
προσωπικά δεν κατέχουν τέτοια γνώση. Η δεύτερη κατηγορία είναι μακράν η πολυπληθέστερη
σήμερα, τουλάχιστον απ’ όσο είμαι σε θέση να γνωρίζω εμπειρικά. Και στις δύο
περιπτώσεις, ο αγνωστικισμός εμπεριέχει σκεπτικισμό απέναντι στις θρησκευτικές
βεβαιώσεις, αλλά οι δύο περιπτώσεις διαφέρουν κατά πολύ μεταξύ τους: η πρώτη
κατηγορία κάνει μια δήλωση σχετικά με τη φύση της γνώσης, ενώ η δεύτερη κάνει
απλώς μια δήλωση για την προσωπική γνωσιολογική κατάσταση του υποκειμένου,
είναι ένα απλό «δεν ξέρω» που απαντά στο ερώτημα «υπάρχει θεός;» Έτσι λοιπόν
διακρίνουμε δύο πολύ διαφορετικές αγνωστικιστικές θέσεις:
• Ισχυρός
αγνωστικισμός (σκληροπυρηνικός,
κλειστός, αυστηρός) — η άποψη ότι το ερώτημα για την ύπαρξη των θεοτήτων είναι
από τη φύση του ανεξιχνίαστο ή ότι τα ανθρώπινα όντα δεν είναι κατάλληλα
εξοπλισμένα να κρίνουν τις σχετικές ενδείξεις.
• Ασθενής
αγνωστικισμός (μετριοπαθής, ανοιχτός, εμπειρικός) — η άποψη ότι η ύπαρξη ή
η ανυπαρξία του Θεού ή των θεών είναι προς το παρόν άγνωστη, όχι όμως
απαραίτητα ανεξιχνίαστη, επομένως αναβάλλει κανείς την κρίση του μέχρις ότου
περισσότερες αποδείξεις είναι διαθέσιμες.
Από τις δύο παραπάνω θέσεις, μόνον η πρώτη ταυτίζεται με
τον γνήσιο αγνωστικισμό όπως ορίστηκε από τον Χάξλεϋ. Παρατηρούμε δε ότι ο
γνήσιος αγνωστικισμός δεν συνιστά θρησκευτική πεποίθηση αλλά φιλοσοφική θεώρηση
της γνώσης, και είναι συμβατός με όλες τις θρησκευτικές πεποιθήσεις. Μπορεί
κανείς να είναι αγνωστικιστής θεϊστής, αγνωστικιστής ντεϊστής ή αγνωστικιστής
αθεϊστής, και μπορεί να είναι είτε θρήσκος είτε άθρησκος.
Περισσότερα για τον αγνωστικισμό:
Σε σχέση με τη στάση που τηρούμε απέναντι στη θρησκεία, και
σε ατομικό επίπεδο αλλά κυρίως σε επίπεδο κράτους, χρήσιμο είναι στο σημείο
αυτό να αναλύσουμε λίγο την πολυσυζητημένη έννοια της ανεξιθρησκείας.
Ανεξιθρησκεία λέγεται η αναγνώριση και
ανοχή του δικαιώματος του κάθε ανθρώπου είτε να πιστεύει σε όποια θρησκεία
επιθυμεί και να θρησκεύεται ελεύθερα, κατά το δόγμα του, χωρίς περιορισμούς,
είτε ακόμα και να μην πιστεύει σε καμία (αθεΐα). Στο πλαίσιο του κράτους και
τις σχέσεις του με τους πολίτες η ανεξιθρησκία αποτελεί όρο του Συνταγματικού
Δικαίου και δηλώνει την ανοχή του Κράτους απέναντι σε κάθε γνωστή και
αναγνωρισμένη θρησκεία.
Από πολλούς η ανεξιθρησκεία θεωρείται ικανοποιητική
αντιμετώπιση στο θέμα της θρησκείας και παραπάνω από επαρκής για ένα κράτος
δικαίου. Ωστόσο πρέπει να γίνει καλά κατανοητό ότι η ανεξιθρησκεία συνιστά
απλώς ανοχή της λατρείας των
θρησκευμάτων και συχνά ούτε καν όλων, παρά μόνο των «γνωστών» ή
«αναγνωρισμένων», κάτι που ισχύει και στη χώρα μας, χωρίς καν να δίνεται
ορισμός του τι σημαίνει «γνωστή θρησκεία» και χωρίς να θεσπίζεται διαδικασία
«αναγνώρισης» ενός θρησκεύματος. Η ανοχή στην πράξη σημαίνει απλώς ότι το
κράτος δεν ασκεί δίωξη κατά κανενός θρησκεύματος και τίποτε παραπάνω. Υπό το
καθεστώς της ανεξιθρησκείας το άτομο έχει τη δυνατότητα να ασκεί τη λατρεία της
προτίμησής του, δεν μπορεί όμως να αξιώσει κανένα άλλο δικαίωμα για την
ικανοποίηση της θρησκευτικής του συνείδησης, την ποία δεν σέβεται πάντοτε σε
όλη της την έκταση η πολιτεία υπό το καθεστώς αυτό.
Υπό το καθεστώς της ανεξιθρησκείας ο πολίτης που δεν ανήκει
στην επίσημη θρησκεία του κράτους αισθάνεται μειωμένος ως πολίτης δεύτερης
κατηγορίας, γιατί η έννοια της ανοχής δεν απέχει πολύ από την έννοια της
επιείκειας και της συγγνώμης. Όπως είπε και ο Μιραμπώ κατά την εποχή της
Γαλλικής Επανάστασης: «Η πιο απεριόριστη ελευθερία της θρησκείας είναι στα
μάτια μου ένα δικαίωμα τόσο ιερό, ώστε η λέξη ανεξιθρησκεία που θα μπορούσε
κανείς να χρησιμοποιήσει για να την αποδώσει, θα μου φαινόταν αυτόχρημα
τυραννική, αφού η ύπαρξη μιας αρχής που ανέχεται, επιβουλεύεται συγχρόνως, με
την ανοχή την ελευθερία της σκέψης, και θα ήταν δυνατόν να πάψει να ανέχεται.»
Περισσότερα για την ανοχή:
Ο ακόλουθος ορισμός της
θρησκευτικής ελευθερίας προέρχεται από το λήμμα «ανεξιθρησκεία» της
εγκυκλοπαίδειας Πάπυρος Λαρούς Μπριτάνικα. Συγγραφέας του λήμματος είναι ο
Αναστάσιος Μαρίνος, διδάκτωρ Νομικής και επίτιμος αντιπρόεδρος του Συμβουλίου
της Επικρατείας, και στη βιβλιογραφία αναφέρει το έργο του Η θρησκευτική ελευθερία (Αθήνα 1972). Αξιοσημείωτο είναι ότι ο κ.
Μαρίνος είναι θερμός υποστηρικτής του χριστιανισμού, κατά της κατάργησης του
θρησκευτικού όρκου, υπέρ των υποχρεωτικών θρησκευτικών (με μορφή κατήχησης στο
ορθόδοξο χριστιανικό δόγμα), των αγιασμών και των προσευχών στα σχολεία, υπέρ
της διατήρησης χριστιανικών εικονισμάτων και συμβόλων σε δικαστήρια, σχολεία
και λοιπά δημόσια κτίρια.
Αντίθετα με την ανεξιθρησκεία,
η θρησκευτική ελευθερία είναι
δικαίωμα ατομικό και σημαίνει την παροχή νομικής εγγυήσεως εκ μέρους της
πολιτείας προς κάθε άτομο ότι καθιερώνεται και θα διατηρηθεί στο μέλλον
δικαίωμα ελεύθερης διαμόρφωσης της θρησκευτικής συνείδησης κάθε προσώπου ως
προς όλες τις μορφές εκδήλωσής της. Μόνον τότε
κατωχυρώνεται νομικά και μάλιστα σε επίπεδο συντάγματος όχι μόνο η ελευθερία
της λατρείας αλλά και η ελευθερία της συνείδησης σε όλες τις ειδικότερες
εκδηλώσεις της. Το άτομο έχει αξίωση για ελεύθερη διαμόρφωση της θρησκευτικής
του συνείδησης, καθώς και για την ακώλυτη άσκηση της λατρείας. Η πολιτεία δεν
περιορίζεται στο ρόλο του αδιάφορου θεατή, αλλά λαμβάνει θέση ενεργή,
περιφρουρώντας αυτήν την ελευθερία και εγγυώμενη αυτήν.
Πραγματικά ισότιμη αντιμετώπιση όλων των θρησκευτικών πεποιθήσεων, δηλαδή
όλων ανεξαιρέτως των θρησκευμάτων καθώς και της αθρησκείας, δεν έχουμε υπό
καθεστώς ανεξιθρησκείας, αλλά μόνον υπό καθεστώς θρησκευτικής ελευθερίας.
Αυτός είναι και ο λόγος που ως Ένωση Αθέων έχουμε συμπεριλάβει στους
σκοπούς του καταστατικού μας, μεταξύ άλλων, και την προώθηση της θρησκευτικής
ελευθερίας.
Σχέσεις πολιτείας και
θρησκείας
Ανάλογα με τη σχέση της πολιτείας με τη θρησκεία και την
επιρροή της στη μορφή της διακυβέρνησης το κράτος συνήθως διακρίνεται σε θεοκρατικό (ιερειοκρατικό), σε θρησκευτικό,
σε κοσμικό, και σε αθεϊστικό (αντιθρησκευτικό).
Με τον όρο θεοκρατία («κράτος θεού») εννοείται εκείνο το σύστημα
διακυβέρνησης στο οποίο η εξουσία θεωρείται ότι απορρέει από μια θεότητα και η
διακυβέρνηση γίνεται από έναν ελέω θεού μονάρχη ή από το ιερατείο της επίσημης θρησκείας του κράτους.
Κατά τη γνώμη μου πιο εύστοχο θα ήταν να μιλάμε για ιερειοκρατία και όχι για θεοκρατία, μια που τη διακυβέρνηση ασκούν
οι ιερείς και όχι ο θεός ή οι θεοί.
Μια ενδιάμεση κατάσταση
μεταξύ θεοκρατίας και κοσμικισμού είναι το θρησκευτικό
κράτος, όπου υφίσταται μεν λειτουργική σύνδεση κράτους και θρησκείας,
συνήθως με τη μορφή μιας επίσημης κρατικής θρησκείας η οποία απολαμβάνει
ιδιαίτερα προνόμια σε σχέση με όλες τις άλλες, αλλά οι φορείς της κυβερνητικής
εξουσίας είναι κοσμικοί.
Ιστορικά, τις πρώτες
μεγάλες και ισχυρές θεοκρατίες συναντάμε στην αρχαία
Αίγυπτο και άλλους αρχαίους πολιτισμούς της Ανατολής.
Ο όρος πρωτοεμφανίζεται στον Ιώσηπο,
που τον χρησιμοποίησε για να υποδείξει την πολιτική οργάνωση των Εβραίων. Στο αρχαίο Ισραήλ ο Θεός θεωρείτο υπέρτατος κυβερνήτης
των Εβραίων και οι νόμοι του αφορούσαν τόσο τις θρησκευτικές όσο και τις πολιτικές
υποχρεώσεις.
Κρατικός
αθεϊσμός ονομάζεται η επίσημη προώθηση του αθεϊσμού από μια κυβέρνηση,
συνήθως σε συνδυασμό με ενεργό περιορισμό της ελευθερίας του θρησκεύεσθαι. Ενδεχομένως
να υπάρχει κρατικός αντικληρικαλισμός και περιορισμός της θεσμικής
εκκλησιαστικής εξουσίας και επιρροής στη δημόσια και πολιτική ζωή, ή και της ανάμιξης
της θρησκείας στην καθημερινή ζωή των πολιτών.
Η στάση θα ταίριαζε
καλύτερα να χαρακτηρίζεται αντιθρησκευτισμός παρά αθεϊσμός και τα κράτη αυτά αντιθρησκευτικά, δεδομένου ότι αθεϊσμός
είναι η αποχή από την πίστη σε θεότητες και όχι η έχθρα και η επιθετικότητα
προς τις θρησκείες.
Οι ακρότητες των
χαρακτηριζόμενων ως «αθεϊστικών» κρατών σε συνδυασμό με τη η χρήση της λέξης
«αθεϊστικό» στον προσδιορισμό τους, προκαλούν αρνητικές εντυπώσεις για τον
αθεϊσμό και προκαλούν την εντύπωση ότι σκοπός του αθεϊσμού είναι η βίαιη
καταστολή των θρησκειών. Είναι επομένως σημαντικό να κάνουμε τη διάκριση μεταξύ
του φερόμενου ως «αθεϊστικού» κράτους, το οποίο στην πραγματικότητα είναι
αντιθρησκευτικό, και του αθεϊστικού κινήματος, το οποίο συνιστά απλώς ένα
φιλοσοφικό και ιδεολογικό ρεύμα.
Ένας αθεϊστής δεν είναι
αναγκαστικά και αντιθεϊστής ή αντίθρησκος. Οι περισσότερες σύγχρονες αθεϊστικές
οργανώσεις υποστηρίζουν την εκκοσμίκευση του κράτους και όχι την καταπολέμηση
των θρησκειών. Ορισμένες πολιτικές ιδεολογίες είναι πιο φίλα προσκείμενες στον
αθεϊσμό, ωστόσο ο αθεϊσμός δεν πρόσκειται εξ ορισμού σε καμία πολιτική
ιδεολογία.
Περισσότερα για τον κρατικό αθεϊσμό:
Το κοσμικό κράτος, αντίθετα με τα δύο παραπάνω, τηρεί επισήμως
ουδέτερη στάση σε θρησκευτικά θέματα, μην υποστηρίζοντας ούτε την θρησκεία ούτε
την αθρησκεία. Συνήθως υπάρχει συνταγματική δέσμευση που εξασφαλίζει την
ουδετερότητα αυτή.
Περισσότερα για τα συντάγματα διαφόρων κρατών:
Χάρτης κατανομής κρατών ανάλογα με την ύπαρξη ή μη επίσημης θρησκείας
- Κράτη χωρίς επίσημη θρησκεία
- Κράτη με επίσημη θρησκεία
- Ασαφή ή άνευ δεδομένωνΠερισσότερα για την κατανομή κρατών με επίσημη θρησκεία:
Ευρώπη
Στην Ευρωπαϊκή Ένωση υπάρχει ανεξιθρησκεία και διαχωρισμός της εκκλησίας
από την πολιτεία. Ωστόσο, δεν
υπάρχει καμία ρητή αναφορά στην εξασφάλιση του διαχωρισμού αυτού. Δεν υπάρχουν
δεσμοί με καμία θρησκεία και η θρησκεία δεν αναφέρεται σε καμία συνθήκη, ούτε ισχύουσα ούτε προταθείσα. Στο
παρελθόν είχαν γίνει συζητήσεις για την περίληψη του χριστιανισμού και του Θεού
στη Συνθήκη της Λισαβόνας με κύριο υποστηρικτή τον Πάπα, αλλά λόγω ισχυρών
αντιθέσεων, ειδικά στον Γερμανικό τύπο, αυτή η ιδέα απορρίφθηκε.
Από τα 27 κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης μόνο πέντε έχουν επίσημη
θρησκεία και αυτά είναι η Κύπρος, η Δανία, η Ελλάδα, η Μάλτα και η Αγγλία στο Ηνωμένο Βασίλειο. Μερικές
άλλες εκκλησίες έχουν κοντινή σχέση με την πολιτεία: είτε ενισχύονται από αυτήν
οικονομικά, είτε συνεργάζονται στενά σε ορισμένους τομείς, ιδίως σε θέματα
παιδείας και κοινωνικής πολιτικής. Ενδεικτικά:
Στη Γερμανία υπάρχει το καθεστώς του
εκκλησιαστικού φόρου, όπου το κράτος εισπράττει από τους πολίτες, μέσω της
φορολόγησης, εισφορές τις οποίες αποδίδει στους αντίστοιχους θρησκευτικούς
οργανισμούς της επιλογής τους.
Με την τροποποίηση του
βελγικού Συντάγματος, το 1993, θεσπίστηκε η ισότητα μεταξύ των θρησκευτικών
ενώσεων και των ενώσεων με φιλοσοφικό περιεχόμενο με συνέπεια να
χρηματοδοτούνται και οι εκπρόσωποι των δεύτερων.
Η Γαλλία
αποτελεί την κοιτίδα του λαϊκού κράτους και η εχθρική στάση ενός μεγάλου
τμήματος της γαλλικής κοινωνίας απέναντι στον κλήρο προσδιόρισε το συνταγματικό
πλαίσιο και τη νομοθεσία. Στο άρθρο 1 του ισχύοντος γαλλικού Συντάγματος
ορίζεται: "Η Γαλλία είναι αβασίλευτη πολιτεία αδιαίρετη, χωρισμένη από την
εκκλησία, δημοκρατική και κοινωνική".
Γράφει η Πηνελόπη Φουντεδάκη:
Οι μορφές συνύπαρξης
κράτους και εκκλησίας στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, όπως καθορίζονται από
τα Συντάγματα, μπορούν να ταξινομηθούν σε μία κλίμακα από την αγνόηση έως την
οργανική σύνδεση των δύο, με την εφαρμογή διαφόρων κριτηρίων όπως ο βαθμός
εξάρτησης της εκκλησίας από το κράτος, υπό την έννοια της παρέμβασης του
κράτους στην εσωτερική οργάνωση και διοίκηση της επίσημης εκκλησίας αλλά και
αντιστρόφως της επιρροής της εκκλησίας στην κρατική λειτουργία, η χρηματοδότηση
των θρησκευμάτων, η συνολικότερη εμπλοκή της εκκλησίας στην πολιτική,
οικονομική και κοινωνική ζωή μιας χώρας.
Όπως φαίνεται, η σύνδεση
κράτους και εκκλησίας μπορεί να λάβει πολλές μορφές, με διαφορετικές αποχρώσεις
από χώρα σε χώρα. Η ιδιαιτερότητα της Ελλάδας δεν εντοπίζεται μόνο στο σύστημα
της "επικρατούσας θρησκείας" που ορίζει η συνταγματική διάταξη του
άρθρου 3, αλλά συνδέεται με την έκταση του πλέγματος των διατάξεων που αφορούν τις σχέσεις
εκκλησίας και πολιτείας και που ως
σύνολο έχουν μοναδικότητα στον ευρωπαϊκό χώρο. Η σύγκριση καταδεικνύει
ότι επιμέρους ρυθμίσεις του ελληνικού Συντάγματος υπάρχουν και σε άλλα
ευρωπαϊκά Συντάγματα, σε κανένα όμως δεν διαπιστώνεται τόσο έντονο και σε τόσα
επίπεδα το στοιχείο της σύνδεσης κράτους και εκκλησίας.
Ελληνικό Σύνταγμα:
- Προμετωπίδα:
Εις το όνομα της Αγίας, Ομοουσίου και Αδιαιρέτου Τριάδος.
- Ο όρκος του
Προέδρου της Δημοκρατίας δεν περιορίζεται σε αναφορά του Θεού αλλά παραπέμπει
στην Αγία Τριάδα (άρθρο 33 παρ.2) όπως και ο όρκος
των βουλευτών (άρθρο 59 παρ.1), με πρόβλεψη για αλλόθρησκους ή ετερόδοξους
(άρθρο 59 παρ.2), όχι όμως για άθρησκους ή άθεους.
- Σκοπός της παιδείας είναι
και η ανάπτυξη της θρησκευτικής συνείδησης (άρθρο 16 παρ.2). Απαγόρευση του
προσηλυτισμού (άρθρο 13 παρ.2).
- Η ελευθερία του τύπου
περιορίζεται σε περίπτωση προσβολής της χριστιανικής και κάθε άλλης γνωστής
θρησκείας (άρθρο 14 παρ.3β).
- Ιδιαίτερο καθεστώς διοίκησης
Αγίου Όρους (άρθρο 105).
Ελλάδα
Από το άρθρο Κράτος και Εκκλησία:Επικίνδυνες σχέσεις, της Ντίνας Δασκαλοπούλου (Ελευθεροτυπία)
Σύμφωνα με καθηγητή του
Συγκριτικού Συνταγματικού Δικαίου του πανεπιστημίου του Μονπελιέ: «Πώς
αντιλαμβανόμαστε ότι ένα κράτος δεν είναι κοσμικό; Παρατηρούμε την Ελλάδα». Εικόνες
του Χριστού κοσμούν σχολεία, δικαστήρια και δημόσιες υπηρεσίες, οι βουλευτές
δίνουν θρησκευτικό όρκο, το μάθημα των θρησκευτικών είναι υποχρεωτικό, η
βλασφημία συνιστά ποινικό αδίκημα.
Στην Ελλάδα,
η ευλάβεια παύει να είναι ιδιωτική υπόθεση και μετατρέπεται σε δημόσια
υποχρέωση, ιδιαίτερα για τους δημοσίους υπαλλήλους. Οι ένστολοι υποχρεώνονται
να παρίστανται σε θρησκευτικές τελετές ως εκπρόσωποι του κρατικού μηχανισμού. Τι σχέση έχουν οι πρακτικές αυτές με τη θρησκευτική πίστη
του καθενός και την άσκηση της θρησκευτικής του λατρείας; Απαντά η δικηγόρος
ανθρωπίνων δικαιωμάτων Κλειώ Παπαπαντολέων: «Καμία. Οι πρακτικές αυτές
αποτελούν την πανηγυρική διακήρυξη (από την πλευρά του κράτους) της
πρωτοκαθεδρίας της χριστιανικής ορθόδοξης θρησκείας. Το πρόβλημα αφορά τη
θρησκευτική ελευθερία των ανθρώπων σε ένα περιβάλλον του οποίου η
καθημερινότητα κυριαρχείται από την επιβολή και υποβολή της ορθόδοξης πίστης.».
Η χριστιανική εκκλησία έχει πετύχει να συνδεθεί η εικόνα της ορθοδοξίας
τόσο στενά με την έννοια του ελληνισμού, ώστε να φαντάζει από πολύ δύσκολος έως
ακατόρθωτος ο διαχωρισμός τους, ακόμη και στους άθεους. Σε ατομικό επίπεδο,
παρατηρούμε το αξιοσημείωτο φαινόμενο πολλών άθεων, αγνωστικιστών, ντεϊστών και
άθρησκων που όχι απλώς τηρούν τα έθιμα της ορθοδοξίας, αλλά αυτοχαρακτηρίζονται
και ως χριστιανοί ορθόδοξοι και θα τους στοίχιζε πολύ να απαρνηθούν τον
χαρακτηρισμό αυτό.
Περισσότερα για το ιστορικό της εμπλοκής κράτους-εκκλησίας:
Η πιο σοβαρή και οργανωμένη προσπάθεια προς την κατεύθυνση του διαχωρισμού
κράτους-εκκλησίας υπήρξε η πρόταση νόμου της Ελληνικής Ένωσης για τα Δικαιώματα
του Ανθρώπου που ανακοινώθηκε στις 19 Οκτωβρίου 2005. Έφερε τον τίτλο «Ρύθμιση
σχέσεων Πολιτείας και Εκκλησίας, θρησκευτικές ενώσεις και κατοχύρωση της
θρησκευτικής ελευθερίας» και παρουσιάστηκε από τον τότε αντιπρόεδρο της ΕΕΔΑ
Νίκο Αλιβιζάτο (Καθηγητή Συνταγματικού Δικαίου) και τον γενικό γραμματέα Γιάννη
Κτιστάκι (Δ.Ν., Δικηγόρος).
Την 1η Δεκεμβρίου
2005 η πρόταση νόμου επιδόθηκε στην πρόεδρο της Βουλής Αννα Μπενάκη-Ψαρούδα από
τους βουλευτές Φώτη Κουβέλη του Συνασπισμού και τους ανεξάρτητους Στέφανο Μάνο
και Ανδρέα Ανδριανόπουλο. Η Ν.Δ. και το ΠαΣοΚ απέρριψαν την πρόταση με το
σκεπτικό ότι θα έπρεπε τάχα να προηγηθεί αναθεώρηση του Συντάγματος. Η Μαριέττα
Γιαννάκου, αρμόδια υπουργός τότε, μίλησε για τη διαπλοκή που υπάρχει σε πάρα
πολλούς χώρους και για την οποία υπεύθυνοι είναι προ πάντων οι άνθρωποι και
λιγότερο οι νόμοι. (από δήλωση του Ν.Αλιβιζάτου).
Άποψή μου είναι ότι ναι μεν για τη διαπλοκή ευθύνονται οι άνθρωποι, αλλά οι
νόμοι αποτελούν το θεσμικό πλαίσιο μέσα στο οποίο κινούνται οι άνθρωποι. Αν το
πλαίσιο αυτό είναι χαλαρό, μεροληπτικό και διφορούμενο, τα περιθώρια
αυθαιρεσίας είναι κατά πολύ μεγαλύτερα παρά αν το πλαίσιο είναι δίκαιο, σαφές
και καλά ορισμένο.
Περισσότερα για τις οικονομικές σχέσεις εκκλησίας-κράτους:
Η ιστορία της πρότασης
της Ελληνικής Ενωσης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου και του Πολίτη ανατρέχει
στους υποτιθέμενους «ανοιχτούς λογαριασμούς» της Εκκλησίας με την Πολιτεία. Θα
μπορούσε κανείς να αντιτάξει ότι η πρόταση αυτή θίγει τα δικαιώματα της
Ορθόδοξης Εκκλησίας στην Ελλάδα. «Το δικαίωμα της Εκκλησίας να εισπράττει από
τα υπάρχοντά της δεν θίγεται. Θίγεται το καθεστώς off shore εταιρείας που έχει.
Το καθεστώς των ανθρώπων που επιθυμούν να εκδηλώνουν την πίστη τους δεν
θίγεται. Θίγεται το ότι αυτό επιβάλλεται σε άλλους, παρά τη θέλησή τους. Η δυνατότητα
της Εκκλησίας να έχει όσους ιερωμένους θέλουν οι μητροπολίτες δεν θίγεται.
Θίγεται η αξίωση να πληρώνει ο ελληνικός λαός γι' αυτό. Εν ολίγοις, άλλο
προνόμια, άλλο δικαιώματα».
Αλληλεπίδραση
αθεϊσμού και εκκοσμίκευσης με πολιτικές ιδεολογίες
Αναρχισμός
Σύμφωνα με τον Μπακούνιν, ο Προυντόν ήταν ο πρώτος που
αυτοχαρακτηρίστηκε «αναρχικός». Διάβασε συστηματικά τη χριστιανική βιβλιογραφία
και κατέληξε να απορρίψει ολοκληρωτικά την θρησκευτική πίστη του και τον
χριστιανισμό.
Ο Μπακούνιν, που θεωρείται από πολλούς πατέρας της θεωρίας
του αναρχισμού, ισχυρίστηκε ότι «η έννοια του θεού συνεπάγεται τον εξοβελισμό
της ανθρώπινης λογικής και δικαιοσύνης. Είναι η πιο καθοριστική απάρνηση της
ανθρώπινης ελευθερίας και οδηγεί κατ’ ανάγκη στην υποδούλωση της ανθρωπότητας,
στη θεωρία και στην πράξη.» Στο δοκίμιο «Θεός και κράτος», απ’ όπου και το
προηγούμενο απόσπασμα, γράφει μεταξύ άλλων:
«Εφόσον ο Θεός είναι αφέντης, ο άνθρωπος είναι δούλος.
Αδυνατεί να βρει τη δικαιοσύνη, την αλήθεια και την αιώνια ζωή μόνος του,
μπορεί να τα φτάσει μόνο μέσω θεϊκής αποκάλυψης. Όταν όμως μιλάμε για
αποκάλυψη, μιλάμε αναγκαστικά για φορείς της αποκάλυψης: θεόπνευστους μεσσίες,
προφήτες, ιερείς και νομοθέτες, οι οποίοι μόλις αναγνωριστούν ως εκπρόσωποι της
θεότητας επί γης, εκλεκτοί του ίδιου του Θεού για την καθοδήγηση της
ανθρωπότητας προς τη σωτηρία, αναγκαστικά ασκούν απόλυτη εξουσία.»
Η Έμμα Γκόλντμαν ήταν δηλωμένη αθεΐστρια και έβλεπε τη
θρησκεία ως εργαλείο ελέγχου και κυριαρχίας. Στο δοκίμιό της «Φιλοσοφία του
αθεϊσμού» γράφει: «Συνειδητά ή ασυναίσθητα, οι περισσότεροι θεϊστές βλέπουν
στους θεούς και τους διαβόλους, στον παράδεισο και την κόλαση, στην ανταμοιβή
και την τιμωρία, ένα μαστίγιο για να εξαναγκάσουν στους ανθρώπους στην υποταγή,
την ταπεινότητα και τον συμβιβασμό. [...] Η φιλοσοφία του αθεïσμού εκφράζει τη
διεύρυνση και την ανάπτυξη της ανθρώπινης διανόησης. Η φιλοσοφία του θεϊσμού,
αν μπορούμε να την ονομάσουμε φιλοσοφία, είναι στατική και καθηλωμένη.
Κατηγόρησε τον χριστιανισμό για τη «διαιώνιση μιας
κοινωνίας δουλείας», υποστηρίζοντας ότι υπαγορεύει τις επίγειες πράξεις των
ατόμων και προσφέρει στους φτωχούς την απατηλή υπόσχεση ενός πλουσιοπάροχου
μέλλοντος.
Παρά το γεγονός ότι οι θεωρητικοί του αναρχισμού στο σύνολό τους όχι μόνο
απέρριψαν αλλά και καταδίκασαν τη θρησκεία, δεν είναι όλοι οι αναρχικοί και
άθρησκοι. Αυτό φαίνεται ξεκάθαρα από το γεγονός της ύπαρξης του κινήματος του
αναρχοχριστιανισμού: οι αναρχοχριστιανοί ή Χριστιανοί αναρχικοί πιστεύουν ότι η
ελευθερία είναι δικαιολογημένη πνευματικά μέσω της διδασκαλίας του Ιησού.
Σοσιαλισμός - Κομμουνισμός
Ο Καρλ Μαρξ έγραψε στην "Κριτική της Εγελιανής φιλοσοφίας του κράτους
και του δικαίου" (μετάφραση Μπάμπη Λυκούδη):
Η θρησκευτική καχεξία είναι, κατά ένα μέρος, η έκφραση της πραγματικής καχεξίας και, κατά
ένα άλλο, η διαμαρτυρία ενάντια στην
πραγματική καχεξία. Η θρησκεία είναι ο στεναγμός του καταπιεζόμενου πλάσματος,
η θαλπωρή ενός άκαρδου κόσμου, είναι το πνεύμα ενός κόσμου απ’ όπου το πνεύμα
έχει λείψει. Η θρησκεία είναι το όπιο
του λάου.
Ξεπέρασμα της θρησκείας σαν
απατηλής ευτυχίας του λαού σημαίνει
την απαίτηση της πραγματικής του
ευτυχίας. Η απαίτηση να αρνηθεί τις αυταπάτες σχετικά με την κατάσταση του
σημαίνει απαίτηση να αρνηθεί μια κατάσταση
που έχει ανάγκη από αυταπάτες. Η κριτική της θρησκείας είναι λοιπόν εν σπέρματι η κριτική της κοιλάδας αυτής των
δακρύων, που η θρησκεία αποτελεί το φωτοστέφανό
της.
Ο Λένιν κατέκρινε έντονα τη θρησκεία.
Στο βιβλίο του
με τίτλο «Θρησκεία» έγραψε: Ο αθεϊσμός
είναι φυσικό και άρρηκτο μέρος του μαρξισμού, της θεωρίας και της πρακτικής του
επιστημονικού σοσιαλισμού.
Στο «Σχετικά με τη
Στάση του Εργατικού Κόμματος Απέναντι στη Θρησκεία» έγραψε
(επιμέλεια-σύνταξη Θεοδόση Θωμαδάκη): Η
σοσιαλδημοκρατία βασίζει όλη την κοσμοθεωρία της στον επιστημονικό σοσιαλισμό,
δηλ. στο μαρξισμό. Φιλοσοφική βάση του μαρξισμού, όπως δήλωσαν επανειλημμένα
και ο Μαρξ και ο Έγκελς, είναι ο διαλεκτικός υλισμός, που αφομοίωσε στο σύνολό
του τις ιστορικές παραδόσεις του υλισμού του ΧVΙΙΙ αιώνα στη Γαλλία και του
Φόιερμπαχ (πρώτο μισό του ΧΙΧ αιώνα) στη Γερμανία – ενός υλισμού απόλυτα
αθεϊστικού, κατηγορηματικά εχθρικού απέναντι σε κάθε θρησκεία. [...] Η θρησκεία
είναι το όπιο του λαού, αυτό το απόφθεγμα του Μαρξ είναι ο ακρογωνιαίος λίθος
όλης της κοσμοθεωρίας του μαρξισμού στο ζήτημα της θρησκείας. O μαρξισμός όλες
τις σύγχρονες θρησκείες και εκκλησίες, όλες τις κάθε λογής θρησκευτικές
οργανώσεις, τις βλέπει πάντα σαν όργανα της αστικής αντίδρασης, που χρησιμεύουν
για την υπεράσπιση της εκμετάλλευσης και την αποχαύνωση της εργατικής τάξης.
Στο «Σοσιαλισμός και θρησκεία» διαβάζουμε: «Η θρησκεία πρέπει να ανακηρυχθεί ατομική
υπόθεση. [...] Το κράτος δεν πρέπει να έχει καμμία δουλειά με τη θρησκεία, οι
θρησκευτικοί σύλλογοι δεν πρέπει να συνδέονται με την κρατική εξουσία. Ο
καθένας πρέπει να είναι ολότελα ελεύθερος να πρεσβεύει όποια θρησκεία θέλει ή
να μην παραδέχεται καμμιά θρησκεία, δηλ. να είναι άθεος, όπως και είναι συνήθως
κάθε σοσιαλιστής. Δεν επιτρέπονται σε καμιά περίπτωση κανενός είδους διακρίσεις
δικαιωμάτων ανάμεσα στους πολίτες εξαιτίας των θρησκευτικών τους πεποιθήσεων.
Πρέπει να καταργηθεί απόλυτα ακόμα και κάθε υπόμνηση στα επίσημα έγγραφα
σχετικά με το άλφα ή βήτα θρήσκευμα των πολιτών. Δεν πρέπει να δίνεται καμιά
επιχορήγηση στην επίσημη εκκλησία του κράτους, καμμιά επιχορήγηση από τα
χρήματα του δημοσίου στις εκκλησιαστικές και θρησκευτικές ενώσεις, που πρέπει
να γίνουν ενώσεις πολιτών-ομοϊδεατών ολότελα ελεύθερες, ανεξάρτητες από την
κρατική εξουσία.»
Φιλελευθερισμός
Θεμέλιο της κοσμοθεωρία της πολιτικής φιλοσοφίας του φιλελευθερισμού είναι
η ιδέα της ελευθερίας και της ισότητας. Οι φιλελεύθεροι καλύπτουν ένα ευρύ
φάσμα απόψεων ανάλογα με την ερμηνεία αυτών των βασικών αρχών, γενικά όμως
υποστηρίζουν ελεύθερες εκλογές, ελεύθερα πολιτικά δικαιώματα, ελευθερία του
τύπου και θρησκευτική ελευθερία.
Ο φιλελευθερισμός ως διακριτό πολιτικό κίνημα εμφανίζεται την εποχή του
Διαφωτισμού. Απορρίπτει τα κληρονομικά δικαιώματα, την κρατική θρησκεία, την
απόλυτη μοναρχία και την ελέω θεού βασιλεία. Είναι η κυρίαρχη ιδεολογία που
βρίσκεται πίσω από την Αμερικανική και τη Γαλλική επανάσταση.
Οι πρώτοι φιλελεύθεροι έθεσαν τις βάσεις για το διαχωρισμό
εκκλησίας-κράτους. Ως διάδοχοι του διαφωτισμού, πίστευαν ότι κάθε κοινωνική και
πολιτική τάξη εκπορεύεται από τις ανθρώπινες αλληλεπιδράσεις και όχι από κάποια
θεϊκή βούληση. Πολλοί φιλελεύθεροι ήταν εχθρικοί προς την θρησκευτική πίστη, οι
περισσότεροι όμως εστίασαν την αντίθεσή τους στην εμπλοκή θρησκευτικής και
πολιτικής εξουσίας, υποστηρίζοντας ότι η πίστη μπορεί να αναπτυχθεί ανεξάρτητα,
χωρίς επίσημη κρατική χορηγία και διοίκηση.
Στη φιλοσοφία του φιλελευθερισμού, η ανεκτικότητα είναι φυσική συνέπεια του
πλουραλισμού. Δεδομένου ότι τα άτομα διαφωνούν, οφείλουν να σέβονται και να
στηρίζουν το δικαίωμα του καθενός στη διαφωνία. Από τη φιλελεύθερη προοπτική, η
ανεκτικότητα συνδέθηκε εξ αρχής με την ανεξιθρησκεία. Ο Σπινόζα καταδίκασε την
«ανοησία των θρησκευτικών πολέμων και διωγμών». Η ανεκτικότητα κατέχει επίσης
κεντρική θέση στις ιδέες του Καντ, ο οποίος πίστευε ότι η κοινωνία εκ των
πραγμάτων πάντα θα περιλαμβάνει πολλές και διάφορες απόψεις του καλού και του
ηθικού, και ότι θα πρέπει να επιτρέπεται να κάνει καθένας τις προσωπικές
επιλογές του χωρίς κρατική ή άλλη παρέμβαση.
Συντηρητική δεξιά
Οι συντηρητικές ιδεολογίες συνδέονται παραδοσιακά με τη θρησκεία και τις
εκκλησίες. Ωστόσο αυτό δεν σημαίνει ότι είναι και θεϊστικές: απλώς υιοθετούν
την όποια κυρίαρχη τάση της παράδοσης προκειμένου να είναι αρεστές στο λαό,
συντάσσονται με την όποια ισχυρή εξουσιαστική οργάνωση, και αξιοποιούν κάθε
δυνατό μέσο χειραγώγησης των ανθρώπων. Η θρησκεία πληροί και τις τρεις αυτές
προϋποθέσεις. Η δεξιά, επομένως, δεν είναι ούτε αθεΐστρια ούτε θεΐστρια: είναι
τυχοδιώκτρια. Συντάσσεται με τον θεϊσμό επειδή συνιστά την κυρίαρχη ιδεολογία
και επηρεάζει μεγαλύτερο πλήθος ανθρώπων. Εάν τη θέση του κατείχε ο αθεϊσμός,
θα συντασσόταν με αυτόν.
Αθεϊσμός και
εκκοσμίκευση
Ποιος είναι όμως τελικά ο ρόλος του αθεϊσμού στη διαδικασία της
εκκοσμίκευσης; Είναι ένας ρόλος έμμεσος και αφανής, αλλά ουσιαστικός.
Παρατηρούμε ιστορικά ότι η εκκοσμίκευση συντελείται μέσα από πολιτικές
διαδικασίες οι οποίες κατευθύνονται από πολιτικές ιδεολογίες σε συνάρτηση με
τις κοινωνικές συνθήκες. Οι ιδεολογίες αυτές, όπως είδαμε, κατά κανόνα περιλαμβάνουν
τον αθεϊσμό στη θεωρία τους.
Από την άλλη μεριά, παρατηρούμε ότι σε κοινωνίες όπου υπάρχει κυρίαρχη
θρησκευτική επιρροή, ιδίως επιρροή των μεγάλων μονοθεϊστικών θρησκειών, η
εκκοσμίκευση είναι από δυσχερής έως αδύνατη. Αυτό συμβαίνει κυρίως για το λόγο
που ανέφερα στην αρχή: οι πιστοί είναι πεπεισμένοι ότι το δόγμα τους συνιστά
την ύψιστη αξία και ότι ως εκ τούτου είναι χρέος τους να το επιβάλλουν και να
ενεργούν με γνώμονα αυτό.
Είναι λοιπόν φανερό ότι, αν δεν είναι αναγκαίο ένα αθεϊστικό υπόβαθρο για
την εκκοσμίκευση, είναι οπωσδήποτε αναγκαίο ένα υπόβαθρο ελεύθερο από
θρησκευτικές προκαταλήψεις. Δεν είναι άνευ προηγουμένου οι περιπτώσεις
πολιτικών προσώπων που υποστηρίζουν την εκκοσμίκευση όντας θρήσκοι. Συνολικά
όμως αποτελούν την εξαίρεση και όχι τον κανόνα, διότι το να θέσει ένας πιστός
τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις σε δεύτερη μοίρα και να δρα με άλλες αρχές σε
κοινωνικοπολιτικό επίπεδο, το να προχωρήσει δηλαδή σε μια ουσιαστική
εκκοσμίκευση της συμπεριφοράς του, απαιτεί πολύ υψηλό επίπεδο κοινωνικής και
πολιτικής ωριμότητας, κάτι που δεν συναντάμε συχνά.
Αλλά αν ο αθεϊσμός δεν είναι αναγκαία προϋπόθεση για την εκκοσμίκευση, η
μερική έστω εκκοσμίκευση είναι αναγκαία προϋπόθεση για την ελεύθερη εκδήλωση
του αθεϊσμού. Στα θεοκρατικά ή τα έντονα θρησκευτικά κράτη ο αθεϊσμός θεωρείται
απειλή για την εξουσία και η έκφρασή του περιορίζεται ή και διώκεται.
Κατά καιρούς εκφράζεται η άποψη ότι η εκκοσμίκευση συνιστά μεροληψία υπέρ
του αθεϊσμού και ότι απειλεί τις θρησκείες, καταδιώκοντάς τες και περιορίζοντας
την έκφρασή τους. Η παρεξήγηση αυτό οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην σύγχυση
μεταξύ αθεϊσμού και των λεγόμενων αθεϊστικών κρατών, τα οποία όπως εξήγησα στην
πραγματικότητα είναι αντιθρησκευτικά. Σε ένα κοσμικό κράτος η θρησκεία δεν
καταπιέζεται, απλώς δεν επιτρέπεται η εισχώρησή της στον κρατικό μηχανισμό.
Αναφέρει για παράδειγμα ο Παναγιώτης Δ. Νικολόπουλος, διδάκτωρ αστικού
δικαίου, μέλος της συντακτικής επιτροπής του περιοδικού Σύναξη, και αρθογράφος εφημερίδας Χριστιανική, στο βιβλίο του Ιδιωτικοποίηση
της θρησκείας και εκκοσμίκευση της εκκλησίας, ότι η άρνηση δυνατότητας
συμμετοχής της Εκκλησίας στην άσκηση της κυβερνητικής & νομοθετικής
πολιτικής συνιστά αντίφαση: από τη μία της αναγνωρίζουμε το δικαίωμα να εκφέρει
γνώμη για κοσμικά ζητήματα και από την άλλη της αρνούμεθα το δικαίωμα να
λειτουργεί ως ομάδα πίεσης για να υποδείξει την ορθή κατά τη γνώμη της εθνική,
κοινωνική και εκπαιδευτική πολιτική. [Μανιτάκης, Η ορθόδοξη εκκλησία της Ελλάδας μεταξύ δημόσιας και ιδιωτικής σφαίρας,
Καθ’ οδόν 16/2000] Όμως αυτό το δικαίωμα κανείς δεν το αρνείται. Φυσικά και
έχει δικαίωμα η εκκλησία να εκφέρει γνώμη και να ασκεί πιέσεις στις
κυβερνήσεις, όπως και όσο ακριβώς το έχει οποιαδήποτε οργάνωση, σύλλογος ή
ομάδα ανθρώπων – ούτε λιγότερο, ούτε περισσότερο, και πάντα με τρόπο νόμιμο και
θεμιτό, όχι μέσω διαπλοκής και εκβιασμών.
Αναφέρει επίσης ο Νικολόπουλος ότι η απαίτηση αναγραφής του θρησκεύματος
στις ταυτότητες βασίζεται στο δικαίωμα εκδήλωσης των θρησκευτικών πεποιθήσεων
με κάθε τρόπο, ακόμη και σε δημόσια έγγραφα, χωρίς αυτό να επισείει κίνδυνο
διακρίσεων. Μα τα δημόσια έγγραφα εξυπηρετούν ένα σκοπό, εν προκειμένω την
καταγραφή των απαραίτητων στοιχείων για την ταυτοποίηση ενός πολίτη. Δεν είναι
πεδίο ελεύθερης έκφρασης για τις ιδιαιτερότητες του καθενός. Όποιος επιθυμεί να
εκφράσει τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις είναι απολύτως ελεύθερος να το κάνει,
και ιδιωτικά αλλά και δημόσια. Δεν μπορεί όμως να αξιώνει την επιβολή της
παρείσφρησης των θρησκευτικών του πεποιθήσεων στα κρατικά έγγραφα, στα κρατικά
κτίρια και στις κρατικές εκδηλώσεις προκειμένου να νιώθει ελεύθερος.
Η παρεξήγηση αυτή οφείλεται κατά ένα μέρος στην σύγχυση μεταξύ του όρου
«δημόσιος» με την έννοια του κοινόχρηστου και «δημόσιος» με την έννοια του
κρατικού. Σημαντικό ρόλο παίζει βεβαίως και το γεγονός ότι η εμπλοκή με το
κράτος συνιστά μακραίωνη παράδοση των θρησκειών, δημιουργώντας την αίσθηση ότι
συνιστά κεκτημένο δικαίωμα. Όσο για τον κίνδυνο διακρίσεων, σε τι άλλο μπορεί
να χρησιμεύσει η καταγραφή του θρησκεύματος σε δημόσια αρχεία και έγγραφα, αν
όχι στην επιβολή διακρίσεων; Ας μην ξεχνάμε δε ότι οι διακρίσεις, ακόμη και
όταν είναι εκ πρώτης όψεως θετικές, δηλαδή υπέρ μιας ομάδας ανθρώπων, είναι
κατ’ ανάγκην ταυτόχρονα αρνητικές, γιατί αποκλείουν μιαν άλλη ομάδα ανθρώπων,
προκαλώντας έτσι ένα τεχνητό και περιττό χάσμα μεταξύ των πολιτών.
Η αποκαθήλωση θρησκευτικών συμβόλων, η κατάργηση του θρησκευτικού όρκου, η
κατάργηση του αγιασμού, της προσευχής και της διδασκαλίας θρησκευτικών στα
σχολεία, δεν είναι παραχώρηση προς τον
αθεϊσμό, αλλά προς την θρησκευτική ουδετερότητα που εξασφαλίζει σε όλους τους
πολίτες το χώρο για να αναπτύξουν και να εκφράσουν ελεύθερα τις θρησκευτικές
και φιλοσοφικές τους πεποιθήσεις.
Η εκκοσμίκευση δεν επιβάλλει τον αθεϊσμό, ωστόσο κατά μία έννοια μπορεί
κανείς να πει ότι είναι αθεϊσμός,
διότι δεν ενστερνίζεται καμία πίστη σε καμία θεότητα. Το σύνταγμα της
εκκοσμικευμένης κοινωνίας, συμβολικά και κυριολεκτικά μιλώντας, συντάσσεται στο
όνομα του λαού και όχι του θεού. Παραλλάσσοντας ελαφρά τα λόγια του Θανάση
Παπαθανασίου που παρέθεσα στην αρχή, μπορώ να πω ότι πραγματικά η εκκοσμίκευση,
αν είναι συνεπής, τελικά ταυτίζεται με τον αθεϊσμό.
Πηγές
Google και Wikipedia/Βικιπαίδεια
(παγκόσμια κατανομή κοσμικών κρατών, συντάγματα, ορισμοί εννοιών, περιεχόμενο
πολιτικών ιδεολογιών, βιογραφίες και έργα πολιτικών προσώπων – Μπακούνιν,
Προυντόν, Γκόλντμαν).
Πάπυρος Λαρούς Μπριτάνικα, λήμμα «εκκοσμίκευση».
Πάπυρος Λαρούς Μπριτάνικα, λήμμα «ανεξιθρησκεία», Αναστάσιος Μαρίνος,
διδάκτωρ Νομικής και επίτιμος αντιπρόεδρος του Συμβουλίου της Επικρατείας
(βιβλιογραφία: Η θρησκευτική ελευθερία,
Αθήνα 1972, του ιδίου).
«Μιά ἰδιαίτερη περίπτωση ἐκκοσμίκευσης τῆς ἐκκλησιαστικῆς
ἀποστολῆς» του Θανάση Παπαθανασίου, διδάκτορα θεολογίας, καθηγητού της Ανωτάτης
Εκκλησιαστικής Σχολής Αθηνών και αρχισυντάκτη του περιοδικού «Σύναξη» (Εθνική
βιβλιοθήκη).
«Επανεξέταση της εκκοσμίκευσης (Rethinking secularization)», José Casanova (Χοσέ
Καζανόβα), καθηγητής του τμήματος Κοινωνιολογίας στο πανεπιστήμιο Georgetown των
ΗΠΑ και παγκοσμίου κύρους ειδικός στην κοινωνιολογία της θρησκείας.
«Σχέσεις
κράτους και εκκλησίας στον ευρωπαϊκό χώρο» Πηνελόπη Φουντεδάκη, επίκουρη
καθηγήτρια του Παντείου Πανεπιστημίου, (περιοδικό Το Σύνταγμα, τ.4-5/2000).
«Κράτος και Εκκλησία:
Επικίνδυνες σχέσεις» της Ντίνας Δασκαλοπούλου (Ελευθεροτυπία 7-10-2010).
Η «Ελληνική Ιδιαιτερότητα»: από την Βυζαντινή
Συναλληλία στην «Επικρατούσα Θρησκεία», Σπύρος
Τρωϊανός, ομότιμος καθηγητής της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών.
«Πρώτα
το αίμα, μετά η Ορθοδοξία. Από την Ελληνική Δημοκρατία στην Ελλάδα των Ελλήνων
Χριστιανών», Ελένη Καλαμπάκου, μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου της
Ελληνικής Ένωσης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου και του Πολίτη.
«Ἀμφίσημη
ἐκκοσμίκευση : Φιλοσοφική ἀνθρωπολογία τῆς θρησκείας», Μάριος Π. Μπέγζος Ἀθήνα,
Ἑλληνικά Γράμματα 2002 (Εθνική βιβλιοθήκη).
«Ιδιωτικοποίηση της θρησκείας και εκκοσμίκευση της
εκκλησίας», Παναγιώτης Δ. Νικολόπουλος (Αθήνα,Καστανιώτης 2005) διδάκτωρ
αστικού δικαίου, ειδικός σε οικογενειακό δίκαιο και πνευματική ιδιοκτησία,
Συντακτική επιτροπή περιοδικού «Σύναξη», αρθογράφος εφημερίδας «Χριστιανική
(Εθνική βιβλιοθήκη).
Αρχείο Μαρξιστών στο Ίντερνετ: έργα του Μαρξ («Κριτική της Εγελιανής Φιλοσοφίας
του κράτους και του δικαίου») και του Λένιν («Σοσιαλισμός
και θρησκεία», «Σχετικά με
τη στάση του εργατικού κόμματος απέναντι στη θρησκεία»).
Καθεστώς
μόνιμης φορολογικής ασυλίας για την εκκλησία, E-forologia.
Νόμοι
του Βυζαντίου υπέρ χριστιανών και κατά αλλοθρήσκων, forum “Esoterica”
