Ο ΦΑΝΤΗΣ, ΤΟ ΡΕΤΣΙΝΟΛΑΔΟ ΚΑΙ Η ΜΕΤΡΗΣΗ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ

Πρόσφατα τελείωσα την ανάγνωση του βιβλίου «Μετρώντας τον άχρονο χρόνο (υπότιτλος: Ο χρόνος στην αστρονομία)», εκδόσεις Δίαυλος 1994, των Στράτου Θεοδοσίου και Μάνου Δανέζη, επίκουρων καθηγητών αστροφυσικής του πανεπιστημίου Αθηνών.

Ήδη το ανούσιο και μάλλον ανόητο (για τα δικά μου γούστα βεβαίως) λογοπαίγνιο του τίτλου δεν προδιαθέτει ακριβώς θετικά. Στην τρίτη σελίδα βλέπουμε ένα απόσπασμα από το «Φάουστ» του Γκαίτε:

«Αχ, σπούδασα φιλοσοφία

και νομική και γιατρική

Κι αλί μου και αστρονομία

με κόπο και μ’ επιμονή

Και να ’μαι εδώ, με τόσα φώτα,

εγώ μωρός όσο και πρώτα!»*

..το οποίο αν μη τι άλλο δείχνει κάποια αυτογνωσία από μέρους των συγγραφέων, μια και στην πορεία της ανάγνωσης τείνω να πεισθώ ότι βρίσκει άριστη εφαρμογή στους ίδιους.

1. Έλα στο θείο

Προχωρούμε σε μια εισαγωγή όπου γίνεται αναδρομή στην εξέλιξη της έννοιας του χρόνου στην πορεία της ανθρώπινης ιστορίας. Όλα καλά, μέχρι που φτάνω στην τελευταία παράγραφο:

«Τι είναι λοιπόν επιτέλους ο χρόνος; Ασφαλώς η σύγχρονη επιστήμη και διανόηση δεν έχουν πει την τελευταία τους λέξη. Τελευταία λέξη όμως δεν υπάρχει όταν προσπαθούμε να προσεγγίσουμε τον Θεό χρησιμοποιώντας τα μοναδικά θεϊκά στοιχεία μας: την ψυχή και τον νου μας.» (σελ. 26, η υπογράμμιση του μαγαζιού).

Η φρασούλα αυτή έσκασε σαν κουβάς κρύο νερό στο σβέρκο μου. Τον θεό; Ποιον θεό παιδιά; Για το χρόνο δεν μιλούσαμε; Πώς ξεφύτρωσε έτσι ξαφνικά ο οξαποδώ μέσα στη μέση; Και η ψυχή; Τι ακριβώς σημαίνει η λέξη αυτή; Και ο νους από πού και ως πού είναι «θεϊκό στοιχείο»; Τι σχέση έχουν οι νοητικές διεργασίες με τον «θεό»; Ποιο εγχειρίδιο νευροφυσιολογίας τα λέει αυτά; Από πότε οι αστροφυσικοί καταγίνονται με θεολογία και ψυχολογία, και τι δουλειά έχουν αυτά με τη μέτρηση του χρόνου;

Ή αλλιώς, τι σχέση έχει ο φάντης με το ρετσινόλαδο;

2. Δύση και χριστιανισμός

Προχωράμε παρακάτω. Το επόμενο κεφάλαιο ξεκινά με ιστορική αναδρομή των μεθόδων υπολογισμού του χρόνου. Γίνεται αναφορά, μεταξύ άλλων, στην χρήση των φάσεων της σελήνης, και παρατηρείται ότι «…η επίδραση των σεληνιακών φάσεων στη διαμόρφωση του δυτικού ημερολογίου φτάνει μέχρι τις ημέρες μας, εφόσον, όπως γνωρίζουμε, το χριστιανικό Πάσχα συνεχίζει να είναι μια κινητή γιορτή…» (σελ.28).

Ώπα; Από πότε το χριστιανικό πάσχα αποτελεί ορόσημο στο δυτικό ημερολόγιο; Όπου «δυτικό» υποθέτω ότι εννοεί το γρηγοριανό, το οποίο με τη σειρά του βασίστηκε στο ιουλιανό, με τις διορθώσεις που έχουν γίνει για να προσαρμοστεί στα σύγχρονα επιστημονικά δεδομένα. Το ημερολόγιο αυτό το εμπνεύστηκε και το καθιέρωσε ο διόλου χριστιανός Ιούλιος Καίσαρ και έχει αριθμημένα έτη, μήνες και ημέρες., καθώς και εβδομάδες διαδέχονται η μία την άλλη ακατάπαυστα.

Οι εορτές των διαφόρων θρησκειών δεν αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα του ημερολογίου με την ίδια έννοια που αποτελεί τμήμα του ο μήνας φεβρουάριος, φερ’ ειπείν. Οι ημερομηνίες των θρησκευτικών εορτών υπολογίζονται από τους λειτουργούς της αντίστοιχης θρησκείας και ανακοινώνονται στους πιστούς, τους οποίους και αφορούν – δεν αφορούν όλους τους ανθρώπους που μεταχειρίζονται το ημερολόγιο αυτό. Οι φάσεις της σελήνης, λοιπόν, επηρεάζουν το χριστιανικό πάσχα (και το εβραϊκό επίσης, και το ραμαζάνι, κι αναρωτιέται κανείς μια που τα πιάσαμε γιατί δεν αναφέρονται κι αυτά), δεν επηρεάζουν όμως το σύγχρονο «δυτικό» ημερολόγιο (άλλος αδόκιμος όρος, αλλά άσ’ το να πέσει κάτω).

Μπορεί η χριστιανική εκκλησία να έπαιξε ρόλο στη διαμόρφωση και στην καθιέρωση του ημερολογίου που χρησιμοποιείται σήμερα στον "δυτικό" κόσμο, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι το εορτολόγιό της αποτελεί τμήμα του ημερολογίου, ούτε ότι το ημερολόγιο προορίζεται προς χρήση μόνον από χριστιανούς.

Μικρό το ολίσθημα, θα μου πείτε, άλλωστε ο «δυτικός» κόσμος είναι κατ’ εξοχήν χριστιανικός, άλλωστε οι μουσουλμάνοι έχουν άλλο ημερολόγιο, και τα λοιπά. Πάμε πάσο και προχωράμε (κάπως μυγιασμένοι με όλ’ αυτά, είν’ αλήθεια).

3. Το μυστήριο του επτά

Στα πλαίσια της αναδρομής που λέγαμε, μας πληροφορούν ότι «Από αρχαιοτάτων χρόνων, χρησιμοποιήθηκε ως μονάδα χρόνου μικρής διάρκειας η επταήμερη εβδομάδα. Η ονομασία των ημερών της επίκοιλλε από λαό σε λαό και από εποχή σε εποχή, ο αριθμός τους όμως παρέμενε σταθερός, εφόσον σ ‘αυτόν, όπως θα δούμε στη συνέχεια, αποδιδόταν μια ιδιάζουσα μυστηριακή, ιερατική και συμβολική σημασία» (σελ.31).

Η παραπάνω δήλωση, αν και τυπικά σωστή, στην πραγματικότητα είναι παραπλανητική. Προφανώς η διάρκεια της επταήμερης εβδομάδας (τι πλεονασμός, αλήθεια!) υπήρξε πάντα σταθερή: από τη στιγμή που ορίζουμε μια μονάδα διάρκειας επτά ημερών και την ονομάζουμε εβδομάδα, η μονάδα αυτή θα έχει πάντα επτά ημέρες, διότι αν αίφνης μειώσουμε τις μέρες σε έξι, θα πρέπει να την λέμε εκτομάδα. Πρόκειται για ταυτολογία.

Ωστόσο λέγοντας ότι ο αριθμός των ημερών της εβδομάδας παρέμεινε σταθερός, δημιουργείται (εσκεμμένα ή όχι) η εσφαλμένη εντύπωση ότι ο αριθμός των ημερών των μικρής διάρκειας μονάδων μέτρησης χρόνου υπήρξε πάντα σταθερός – πράγμα που δεν ισχύει. Μια οποιαδήποτε εγκυκλοπαίδεια (όπως η Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια του Δρανδάκη που συμβουλεύτηκα εγώ, και την οποία συμπεριλαμβάνουν οι συγγραφείς και στη βιβλιογραφία τους) αρκεί για να πληροφορηθούμε ότι η διάρκεια των εν λόγω μικρών μονάδων χρόνου κυμαίνεται από 5 έως 10 ημέρες, σε διάφορους λαούς και σε διάφορες εποχές. Μέχρι και σήμερα σε ορισμένα μέρη της Αφρικής χρησιμοποιείται «εβδομάδα» των πέντε ημερών.

Γιατί όμως οι συγγραφείς αφήνουν αυτό το κενό στη διατύπωσή τους;

Ίσως η απάντηση βρίσκεται στο δεύτερο σκέλος της πρότασης, εκείνο που μιλάει για την «ιδιάζουσα μυστηριακή, ιερατική και συμβολική σημασία» του αριθμού επτά. Οι συγγραφείς αφιερώνουν ολόκληρο υποκεφάλαιο στην «επταδική δοξασία», όπως την ονομάζουν, με αναφορές σε θρησκειολογίες, στον αποκρυφισμό, στην αλχημεία, στη λαογραφία, ακόμα και στην ανατομία! Επεκτείνονται στο θέμα αυτό σε βαθμό εξωφρενικό (θυμηθείτε ότι πρόκειται για ένα βιβλίο που αφορά τη μέτρηση του χρόνου και ότι οι συγγραφείς είναι αστροφυσικοί) και ο τρόπος που γράφουν αφήνει την εντύπωση ότι προσπαθούν όχι τόσο να ερμηνεύσουν την εμμονή των αρχαίων λαών με τον αριθμό επτά, όσο να την δικαιολογήσουν – να μας πείσουν δηλαδή ότι το επτά έχει όντως κάποια «ιδιάζουσα» σημασία. Αν είναι ποτέ δυνατόν.

Ακόμη πιο ενοχλητικό είναι ότι δεν κάνουν καμμία αναφορά στο γεγονός ότι το 7 είναι το ένα τέταρτο του 28, δηλαδή το ένα τέταρτο του σεληνιακού κύκλου, και ότι κατά πάσα πιθανότητα αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο αποδόθηκαν από αρχαιοτάτων χρόνων «μαγικές και μυστηριακές» ιδιότητες στον αριθμό επτά. Οι λαοί που πρώτοι απέδωσαν τέτοια σημασία στο επτά (Ασσύριοι και Χαλδαίοι, από τους οποίους αργότερα άντλησαν πολιτισμικά στοιχεία οι Εβραίοι, πολλά από τα οποία μεταδόθηκαν και στη χριστιανική κουλτούρα) ακολουθούσαν σεληνιακό ημερολόγιο, και ήταν εύλογο να επηρεαστούν οι παραδόσεις τους από το γεγονός αυτό.

Αλλά στους αστροφυσικούς μας δεν αρέσει η εκδοχή ότι μάλλον ήταν οι φάσεις της σελήνης που καθόρισαν το επτά. Προτιμούν την εκδοχή ότι το επτά είχε από μόνο του μια «ιδιάζουσα» σημασία η οποία δεν του αποδόθηκε από τους αρχαίους λαούς αλλά ανακαλύφθηκε από εκείνους (προσέξτε την τεράστια ιδεολογική διαφορά στην προσέγγιση αυτή). Το γεγονός αυτό επιβεβαιώνεται στο παρακάτω απόσπασμα (καθώς και σε όλο το υποκεφάλαιο): «Όλες οι αρχαίες θρησκείες, πολυθεϊστικές και μονοθεϊστικές, αναζήτησαν ένα ιδιαίτερο νόημα στον αριθμό 7 και επισήμαναν την ιδιάζουσα σχέση του με τη λειτουργία της δημιουργίας.» (υπογράμμιση δική μου και πάλι).

Ώπα! Τώρα όλα ξεκαθαρίζουν! Οι αρχαίες θρησκείες επισήμαναν την ιδιάζουσα σχέση του επτά με τη δημιουργία, δεν προσέδωσαν στον αριθμό τη σημασία του! Οι συγγραφείς μας πιστεύουν ότι υφίσταται μια «δημιουργία» του κόσμου και ότι υπάρχει κάποιο σχέδιο στη «δημιουργία», σχέδιο που περιλαμβάνει τον αριθμό επτά (κι εδώ αναπόφευκτα δημιουργείται ο συνειρμός με την παλαιά διαθήκη και του μύθου περί της επταήμερης «δημιουργίας του κόσμου»), και ότι γι’ αυτό το λόγο το επτά απέκτησε σημασία, γι’ αυτό το λόγο ο κύκλος της σελήνης είναι πολλαπλάσιο του επτά. Δηλαδή, η εγγενής μυστηριακή αξία του επτά είχε σαν συνέπεια η εβδομάδα να έχει επτά μέρες και όχι το αντίστροφο.

Δείτε κι αυτό το ωραίο:

«Οι ανατολικοί λαοί, και ιδιαίτερα οι Ασσύριοι και οι Χαλδαίοι, θεωρούσαν ότι εξωτερίκευε υπερφυσικές και θεϊκές δυνάμεις εφόσον εκπροσωπούσε τις επτά κορυφαίες θεότητές τους.» Δεν επινόησαν οι Ασσύριοι της θεότητες, δεν καθόρισαν αυθαίρετα τον αριθμό τους, όχι: οι επτά θεότητες ήταν δεδομένες, επιβεβλημένες από κάποια ανώτερη δύναμη, και μια που ήταν δεδομένες το εύλογο συμπέρασμα των Ασσύριων ήταν ότι το επτά εξωτερικεύει θεϊκές δυνάμεις. Λαμπρό επιστημονικό συμπέρασμα.

Και συνεχίζει έτσι επί 11 σελίδες.

Όπως αντιλαμβάνεστε, έχω ήδη τσιτώσει και είμαι σε επιφυλακή για τυχόν άλλα ολισθήματα, ενδέχεται λοιπόν από εδώ και πέρα να είμαι περισσότερο αυστηρή από όσο πρέπει.

4. Ημέρα ή μέρα;

Περνάμε λοιπόν στη μελέτη των συστημάτων χρόνου. Στο υποκεφάλαιο περί μυθολογίας της ημέρας μαθαίνουμε, προς μεγάλη μας έκπληξη, ότι «σήμερα ημέρα ονομάζουμε το ημερονύκτιο, το εικοσιτετράωρο, ενώ μέρα – σε αντίθεση με τη νύχτα – ονομάζεται ο χρόνος κατά τον οποίο ο Ήλιος παραμένει πάνω από τον ορίζοντα.»

Αναρωτιέμαι, όντως ονομάζουμε «ημέρα» ένα πράγμα και «μέρα» ένα άλλο; Δεν ξέρω για εσάς, εγώ πάντως μέχρι τώρα νόμιζα ότι «μέρα» ήταν απλώς μια πιο καθημερινή εκδοχή της λέξης «ημέρα». Για να βεβαιωθώ, έπιασα τα λεξικά μου: ο κύριος Μπαμπινιώτης συμφωνεί μαζί μου, το ίδιο και οι λεξικογράφοι της Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα. Ποιους λοιπόν περιλαμβάνει αυτό το πρώτο πρόσωπο πληθυντικού στη φράση «ημέρα ονομάζουμε το ημερονύκτιο»; Εμάς τους νεοέλληνες; Προφανώς όχι. Εμάς τους αστροφυσικούς; Μα αν είναι έτσι, θα έπρεπε να μας λένε «Στην αστροφυσική, ημέρα ονομάζεται το ημερονύκτιο», ώστε να είναι σαφείς. Έτσι όπως το διατυπώνουν είναι απλά λάθος.

Άσε που δυσκολεύομαι να πιστέψω ότι στην αστροφυσική χρησιμοποιείται αυτή η διατύπωση, αλλά δεν ξέρω και πώς να το διαπιστώσω. Αν περνάει κανένας αστροφυσικός από εδώ, ίσως μπορεί να μας διαφωτίσει επ’ αυτού.

Αμέσως μετά έρχεται ο ορισμός της ημέρας (ή μέρας, για μένα το ίδιο είναι) και του αστρικού και του ηλιακού χρόνου. Επιτέλους κάτι κατανοητό! Σαφείς διατυπώσεις, ξεκάθαροι ορισμοί. Οι άνθρωποι βρίσκονται πλέον στα χωράφια τους, και μακάρι να μην είχαν φύγει ποτέ από εκεί.

Το ύφος του κειμένου, ωστόσο, ενώ προηγουμένως ήταν γλαφυρό μέχρις υπερβολής, ξαφνικά γίνεται στεγνό, σχεδόν στρυφνό, γεμάτο μαθηματικά σύμβολα και ορολογία που δεν εξηγείται πάντοτε με τρόπο απλό και ξεκάθαρο. Θυμίζει έντονα σχολικό βιβλίο ή ακόμα χειρότερα, σημειώσεις του πανεπιστημίου – και ίσως να είναι ακριβώς αυτό. Σηκώνει πολλή βελτίωση, διότι άλλο είναι να γράφεις φοιτητικό εγχειρίδιο, και άλλο εκλαϊκευμένη επιστήμη: χρειάζεται μεγάλη προσοχή ώστε να γίνει το κείμενο εύληπτο και κατανοητό για το ευρύ κοινό.

Αλλά δεν παραπονιέμαι: τουλάχιστον τα όσα γράφονται μοιάζουν σωστά (είναι άραγε; δεν έχω τρόπο να το ελέγξω, εμπιστεύομαι τους συγγραφείς και την ειδημοσύνη τους, με ελαφρώς κρύα καρδιά, ομολογώ).

5. Ψάρια και ισημερίες

Στο κεφάλαιο περί εποχών του έτους γίνεται λόγος για τη μετάπτωση των ισημεριών. Μαθαίνουμε λοιπόν ότι «η εαρινή ισημερία μετακινείται προς τα «πίσω» κατά μήκος των ζωδιακών συμβόλων, με τον ρυθμό ενός περίπου ζωδίου κάθε 2000 χρόνια. Δύο χιλιάδες χρόνια μετά τη στιγμή που οι Βαβυλώνιοι καθόρισαν την εαρινή ισημερία στο ζώδιο του Κριού, αυτή συνέβαινε όταν ο Ήλιος προσέγγιζε το ζώδιο των ιχθύων. Το γεγονός συνέπεσε περίπου με τη γέννηση του Σωτήρα Χριστού, και είναι πολύ πιθανόν να οφείλεται σ’ αυτό το ότι ένα από τα πρώτα σύμβολα του Χριστιανισμού ήταν ο ΙΧΘΥΣ, που σημαίνει Ιησούς Χριστός Θεού Υιος Σωτήρ.» (σελ.87). Να και το τακτικό μας κήρυγμα, γιατί πολλές σελίδες πέρασαν χωρίς αυτό και είχαμε πάθει ένα σύνδρομο στέρησης.

Πρώτα απ’ όλα να παρατηρήσω ότι το «περίπου» αυτό δεν τους ενοχλεί καθόλου. Κοτζάμ δημιουργός του κόσμου πώς άφησε να συμπέσει η γέννηση του Σωτήρα στο περίπου με τη μετάπτωση της ισημερίας; Πώς και δεν τα κανόνισε ακριβώς; Τηλεφώνησε για κράτηση και ήταν όλα κλεισμένα;

Αφήνουμε όμως αυτήν την ασήμαντη λεπτομέρεια και ερχόμαστε να αναλογιστούμε πρώτον, πώς ξέρουν ότι όντως γεννήθηκε ο Ιησούς (γιατί μπορούμε ασφαλώς να υποθέσουμε ότι αυτόν εννοούν όταν λένε Σωτήρας Χριστός) και δεύτερον γιατί τον αποκαλούν Σωτήρα Χριστό σε ένα βιβλίο που δεν είναι ούτε θεολογικό ούτε κατηχητικό (τον Μωάμεθ δεν είδα πουθενά στο κείμενό τους να τον αποκαλούν Προφήτη ούτε Απόστολο του Θεού, όπως τον αναφέρει το Κοράνιο, ούτε με καμμία από τις άλλες προσφωνήσεις του).

Όσο για τον συμβολισμό με το ψάρι, η σύνδεσή του με την μετάπτωση των ισημεριών σε μένα μοιάζει μάλλον απίθανη και ότι «πολύ πιθανή». Ο Ιησούς και οι μαθητές του μιλούσαν αραμαϊκά, όχι ελληνικά, χλωμό λοιπόν το βρίσκω να έγινε η συσχέτιση με το ελληνικό αρκτικόλεξο. Αυτό θα πρέπει να συνέβη αργότερα, μεταξύ ελληνόφωνων χριστιανών, κατά πάσα πιθανότητα στη Ρώμη, όταν η μετάπτωση της ισημερίας αποτελούσε μακρινό παρελθόν, και σε ένα περιβάλλον όπου αμφιβάλλω ότι η αστρονομία (ή αστρολογία, το ίδιο ήταν τότε) ήταν τόσο διαδεδομένη ώστε να παίξει ρόλο στην επιλογή των συμβόλων.

Μαθαίνω από την Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια ότι η πρώτη γνωστή αναπαράσταση του ιχθύος σε χριστιανικό σύμβολο βρέθηκε στο Βατικανό (για δες σύμπτωση), στη σαρκοφάγο της Livia Primitiva, που τοποθετείται στην εποχή των Αντωνίνων (δε μας λένε ακριβώς πότε). Ο πρώτος των Αντωνίνων, ο Αντωνίνος Πίος, ανέβηκε στο θρόνο το 138 μ.Χ., μιλάμε δηλαδή για έναν αιώνα και βάλε μετά τον υποτιθέμενο θάνατο του υποτιθέμενου σωτήρα.

Η επιλογή του ψαριού ως χριστιανικού συμβόλου είναι λογικό να συνδέεται με το γνωστό ελληνόφωνο ακρωνύμιο, αλλά δεν βλέπω από πώς να τεκμηριωθεί σύνδεσή της με τον αστερισμό των ιχθύων και τη μετάπτωση των ισημεριών. Ίσως μπορεί να ειπωθεί κάτι σαν «υπάρχει η άποψη ότι…» ή «ενδεχομένως…» αλλά όχι και «πολύ πιθανόν».

Σιγά τη διαφορά, θα μου πεις, το παρακάνεις, τα ψειρίζεις υπερβολικά, μετράς πιθανότητες με το υποδεκάμετρο, άσε τους ανθρώπους να εκφραστούν! Μα τους αφήνω, σάματις μπορώ να κάνω κι αλλιώς; Απλώς θέλω να εκφραστώ κι εγώ, στο μέτρο που μπορώ.

6. Εμείς κι εμείς

Δύο σελίδες παρακάτω, πιάνω πάλι ένα ελαφρό, αδιόρατο ολίσθημα: «Στη θρησκεία μας, το θερινό ηλιοστάσιο συμπίπτει με τον θρησκευτικό εορτασμό της γέννησης του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή.» (σελ.89)

Στη θρησκεία μας; Τη θρησκεια τίνος; Μήπως των συγγραφέων; Μας δήλωσαν ποτέ το θρήσκευμά τους; (όχι πως δεν το καταλάβαμε, αλλά λέμε τώρα…) Μήπως των αναγνωστών; Μα πως ξέρουν ότι ανήκουμε όλοι στο ίδιο θρήσκευμα; Ή μήπως το βιβλίο μοιράζεται μόνο σε όσους πάνε στη λειτουργία της κυριακής;

Ξέρω, φυσικά και ξέρω, όπως ξέρετε κι εσείς: μιλάνε για τη «θρησκεία των ελλήνων». Διότι φυσικά, όλοι οι έλληνες είμαστε χριστιανοί ορθόδοξοι – πώς, δεν το ξέρατε; Μουσουλμάνοι δεν υπάρχουν, περίπου όπως δεν υπάρχουν ομοφυλόφιλοι στο Ιράν – αλλά και αν υπάρχουν, μάλλον δεν είναι ακριβώς έλληνες, τι λέτε;

Μα πάλι υστεριάζεις, θα μου πείτε, μήπως δεν είναι η ορθοδοξία η επικρατούσα θρησκεία; Ω ναι, είναι, εμφανώς είναι, το λέει και το σύνταγμα της χώρας, άρα θέλουμε δεν θέλουμε ήταν, είναι και θα είναι. Σε βαθμό τέτοιο, ώστε δυο καθηγητές αστροφυσικής (έστω, επίκουροι καθηγητές!) σε ένα βιβλίο για τη μέτρηση του χρόνου να αισθάνονται πολύ φυσικό να μιλούν για την «θρησκεία μας» χωρίς περαιτέρω διευκρινίσεις και όχι για «τον ορθόδοξο χριστιανισμό».

Κατόπιν όλων των παραπάνω, δεν είναι ίσως παράξενο που ένιωσα την ανάγκη να διαγράψω με ένα μολύβι την τελευταία λέξη του τίτλου του τελευταίου κεφαλαίου: «Πέρα από τα σύνορα της ανθρώπινης λογικής» (σελ. 160) και να τον μετατρέψω σε «Πέρα από τα σύνορα της ανθρώπινης γνώσης».

Γιατί η γνώση μας μπορεί να έχει όρια αυτή τη στιγμή, και σίγουρα υπάρχουν πολλά πράγματα έξω από τα όριά της. Όμως τα όρια αυτά διευρύνονται διαρκώς, με τη χρήση της παρατήρησης, του πειράματος και της εξαγωγής λογικών συμπερασμάτων. Δεν υπάρχει κανένας απολύτως λόγος να υποθέσουμε ότι η λογική έχει όρια – εκτός από τα τεχνητά όρια που θέλει να της επιβάλει η πανταχού παρούσα, ώσπερ μαϊδανός, πίστη στο μεταφυσικό.

Εν κατακλείδι…

Πείτε με υπερβολική, αλλά έχω τη γνώμη ότι τα μεταφυσικά-θρησκευτικά στοιχεία ουδεμία σχέση έχουν σε ένα βιβλίο γραμμένο από αστροφυσικούς με θέμα τη μέτρηση του χρόνου και με υπότιτλο «ο χρόνος στην αστρονομία». Ας είναι ειλικρινείς και ας το πούνε «ο χρόνος στην αστρονομία, τη θρησκεία και τη μυθολογία» και να ξέρουμε τι αγοράζουμε.

Προσοχή: δεν λέω να μην έχουν θρησκευτική πίστη οι επιστήμονες. Λέω απλά να μην την ανακατεύουν στο αντικείμενο της επιστήμης τους, να μην μπλέκουν το φάντη με το ρετσινόλαδο. Οι αστροφυσικοί μπορούν ελεύθερα να πιστεύουν ότι το big bang προκλήθηκε από ένα ιπτάμενο μακαρονοτέρας, αρκεί να μην το γράψουν αυτό στο εγχειρίδιο κοσμολογίας τους.

Και με ενοχλεί το γεγονός ότι γεμίζουν από μεταφυσικές αναφορές το βιβλίο αυτό που είναι «εκλαϊκευμένο» και άρα δεν θα υποστεί τόσο αυστηρή κριτική, ενώ βεβαίως δεν θα τολμούσαν να το κάνουν σε ένα πανεπιστημιακό εγχειρίδιο. Οι ίδιοι κανόνες που διέπουν την «υψηλή» αστροφυσική οφείλουν να διέπουν και την «απλουστευμένη» που προορίζεται για κατανάλωση από τους αμύητους. Μη σας πω ότι εδώ οφείλουν να είναι ακόμη πιο προσεκτικοί, γιατί ο ομότιμος επιστήμονας είναι σε θέση να εντοπίσει την κουτσουκέλα, ενώ ο μέσος αναγνώστης ίσως να μην είναι.

Ας δώσουμε παρακαλώ τα του Καίσαρος τω Καίσαρι, το φάντη στην τράπουλα και το ρετσινόλαδο στο φαρμακείο.

Ευχαριστώ.

* ειρήσθω εν παρόδω, οι εκδότες του βιβλίου δεν θεώρησαν αναγκαίο να μας πληροφορήσουν για την πηγή του αποσπάσματος του Γκαίτε (μεταφραστής, εκδόσεις και άλλα τέτοια επουσιώδη).

Παράρτημα

Το βιβλίο περιέχει και διάφορα άλλα, μικρότερης εμβέλειας και διαφορετικής θεματολογίας γκρίζα σημεία.

Διαβάζουμε λόγου χάρη για το μνημείο του Ανδρόνικου του Κυρρήστου, τους γνωστούς μας «Αέρηδες» της Πλάκας, ότι «οι Τούρκοι κατακτητές είχαν μετατρέψει το υπέροχο αυτό μνημείο σε τεκέ των δερβίσηδων» (σελ. 106) και αναρωτιόμαστε, και λοιπόν; Τι σημασία έχει αυτό; Να μας αναφέρουν την ιστορία και τη σημασία του μνημείου σε ό,τι αυτή αφορά τη μέτρηση του χρόνου (τα ηλιακά ρολόγια που έφερε κλπ.) το καταλαβαίνω. Να μας ενημερώσουν ότι για ένα διάστημα ο χώρος χρησιμοποιήθηκε ως ισλαμικό μοναστήρι, πώς μας αφορά; Η εντύπωση που μου δημιουργείται είναι ότι θέλουν να μας πουν πως οι «άξεστοι κατακτητές» καταπάτησαν το μνημείο και το χρησιμοποίησαν ανάρμοστα, αγνοώντας τη μεγάλη αξία του, ενώ δεν προκύπτει κάτι τέτοιο από τη χρήση του σαν μοναστήρι.Αφήστε που η χρήση της λέξεως "τεκές", αν και ακριβής διότι "τεκές" σημαίνει ακριβώς ισλαμικό μοναστήρι, δημιουργεί σύγχιση με τη μετέπειτα σημασία της λέξεως "τεκές" στα νέα ελληνικά, που σημαίνει "χαμαιτυπείο, καταγώγιο" και δημιουργεί άσχημη εντύπωση.

Αλλά μπορεί και να τους αδικώ εδώ και να ήθελαν απλώς να ολοκληρώσουν την ιστορική αναφορά με όλα τα στοιχεία, ακόμη και άσχετα με το θέμα.

Στα κεφάλαια περί γνωμονικής και περί ηλιακών ρολογιών η αναφορά στους Έλληνες είναι δυσανάλογα μεγάλη σε σχέση με την πραγματική συνεισφορά τους στους τομείς αυτούς. Ενώ αναφέρουν ότι η πατρότητα της γνωμονικής αποδίδεται στους Κινέζους και ότι οι Άραβες αστρονόμοι ασχολήθηκαν πολύ με τα ηλιακά ρολόγια, τους αφιερώνουν μόνο μια σύντομη παράγραφο.

Στο κεφάλαιο περί βιορυθμών οι συγγραφείς βεβαιώνουν ότι «η επιστήμη έχει αποδείξει την εναρμόνιση ορισμένων βασικών ανθρώπινων λειτουργιών, όπως η περίοδος της γυναικείας γονιμότητας, με τον σεληνιακό κύκλο των 28 ημερών» (σελ.158) και ότι «εκτός του συνηθισμένου βιολογικού ρολογιού, που προσαρμόζεται στα μικρής διάρκειας ουράνια φαινόμενα, υπάρχει κι ένα δεύτερο που λειτουργεί ακατάπαυστα σε μια συνεχή και αμετάβλητη εικοσιτετράωρη βάση» (σελ.159) πράγματα για τα οποία δεν είμαι διόλου σίγουρη (δεν θυμάμαι να τα έχω διαβάσει αλλού, δεν ξέρω ποιες έρευνες ήταν αυτές που απέδειξαν κάτι τέτοιο, θυμάμαι να διαβάζω κάπου για τον ημερήσιο βιορυθμό ότι είναι 25ωρος και όχι 24ωρος, πράγμα που διαπιστώθηκε από μελέτες σε εθελοντές που έζησαν για ένα διάστημα σε χώρο με τεχνητό φως και χωρίς ρολόγια) και δεν ξέρω αν μπορώ να βασιστώ στις δηλώσεις τους, ιδίως όταν κοιτάζω τη βιβλιογραφία τους και δεν βλέπω κανένα σύγγραμμα με θέμα τους βιορυθμούς ή κάτι έστω και αορίστως συναφές.

Αλλά όλα αυτά, βεβαίως, είναι ψιλά γράμματα, απλές απορίες και αμφιβολίες μιας αναγνώστριας με μέτρια κατάρτιση και αυξημένη δυσπιστία.