Από καιρό θέλω να γράψω ένα άρθρο σχετικά με την έννοια της πίστης. Ήρθε ο καιρός λοιπόν να το κάνω, παίρνοντας αφορμή από ένα περιστατικό που μου συνέβη πρόσφατα.
Είχα πάει στο σπίτι μιας φίλης και της πήγα μερικές κάρτες της Ένωσης Άθεων. Μια άλλη φίλη της που βρισκόταν εκεί τις είδε, της άρεσαν πολύ και με ρώτησε πού τις βρήκα. Της είπα, με ρώτησε αν είμαι άθεη, απάντησα καταφατικά και ξεκίνησε μια κουβέντα για το θέμα του θεού και της πίστης. Παραθέτω τμήμα του διαλόγου, όσο καλύτερα το θυμάμαι, ελπίζοντας ότι δεν τον έχω παραποιήσει σημαντικά.
- Εσύ δεν πιστεύεις στον θεό;
- Πες μου τι εννοείς όταν λες "θεός".
- Κοίταξε... εγώ πάντως πιστεύω ότι υπάρχει κάτι.
- Δεν νομίζεις ότι είναι κάπως αόριστο αυτό;
- Όχι, όχι, καθόλου αόριστο!
- Μα η λέξη "κάτι" δεν είναι και πολύ συγκεκριμένη. Μπορείς να μου εξηγήσεις τι εννοείς με αυτήν;
- Ρε παιδί μου, πιστεύω... αισθάνομαι... ας πούμε μια ενέργεια, κάτι μεγαλύτερο, κάτι έξω από μένα, ή κάτι μέσα μου...
- Μισό λεπτό, μισό λεπτό. Μιλάς για πολλά διαφορετικά πράγματα, ασαφή και αντιφατικά. Είναι έξω από σένα, ή μέσα σου; Για τι μορφής ενέργεια μιλάς; Και μεγαλύτερο από τι;
- Κοίταξε να σου πω, έχω παρατηρήσει πολλές φορές, από την εμπειρία μου, περιστατικά που δείχνουν... θα σου πω ένα παράδειγμα. Κάποτε χρειαζόμουν 65 ευρώ για να εξοφλήσω ένα χρέος. Δεν ήξερα πού να τα βρω, δεν ήξερα τι να κάνω... και με παίρνει μια φίλη μου και μου λέει ότι από την τελευταία εκδρομή που κάναμε με μια μεγάλη παρέα περίσσεψαν 65 ευρώ - πρόσεξε, ούτε 60 ούτε 70, 65 ακριβώς - και αμέσως βγάζει και μου δίνει τα χρήματα... δεν ξέρω πώς σκέφτηκε εμένα, ίσως επειδή ήξερε ότι γενικά έχω δυσκολίες... τέτοια περιστατικά μου συμβαίνουν συχνά. Θυμάμαι να σου πω πάρα πολλά.
- Πολύ χαίρομαι που ήσουν τόσο τυχερή. Πες μου όμως σε παρακαλώ, θυμάσαι καθόλου περιστατικά όπου χρειαζόσουν τα 65 ευρώ και δεν τα βρήκες;
- Δεν θέλω να τα σκέφτομαι αυτά, αυτή είναι αρνητική σκέψη!
- Ίσως, αλλά για να βγάλεις κάποιο συμπέρασμα, θα πρέπει να έχεις όλα τα δεδομένα, έτσι δεν είναι;
- Εγώ πιστεύω ότι υπάρχει μια θετική ενέργεια που πραγματοποιεί τις επιθυμίες μας, υπάρχει κάτι ρε παιδί μου... αυτό εγώ το λέω θεό. Θα μου πεις βέβαια, γιατί να το πεις θεό; Κάποιοι του έχουν βάλει κάποια ταμπέλα...
- Αυτό ακριβώς θα σου πω. Θα σε ρωτήσω επίσης πώς ξέρεις ότι υπάρχει όντως αυτή η ενέργεια ή αν δεν το ξέρεις σίγουρα γιατί πιστεύεις ότι υπάρχει. Όμως είτε υπάρχει είτε όχι, γιατί να το πεις θεό; Δεν είναι παραπλανητικό;
- Ναι, αλλά το γεγονός ότι κάποιοι του έχουν βάλει ταμπέλα, δεν σημαίνει τίποτε... καθένας εννοεί αυτό που αισθάνεται...
- Όταν όμως καθένας δίνει άλλη έννοια στη λέξη, υπάρχει πρόβλημα συνεννόησης. Πρέπει να δώσουμε έναν ορισμό στη λέξη θεός και να μείνουμε σε αυτόν, για να μπορούμε να βγάλουμε κάποιο συμπέρασμα. Και πρέπει να λάβουμε υπ’ όψη μας την ταμπέλα που έχει ήδη δοθεί στη λέξη, γιατί διαφορετικά δημιουργούνται παρεξηγήσεις. Η λέξη έχει μια σημασία, δεν μπορούμε να το αγνοούμε και να της δίνουμε διαρκώς άλλη όπως μας βολεύει.
- Εσύ δεν πιστεύεις σε κάτι;
- Πες μου τι εννοείς όταν λες "πιστεύω" και θα σου πω.
- Ε, τώρα... δεν πιστεύεις στη φίλη σου, ας πούμε; Στην αγάπη; Στους ανθρώπους;
- Πάλι αναφέρεις πολλά και διαφορετικά πράγματα σαν να είναι ίδια. Ας τα πάρουμε ένα ένα. Πιστεύω στη φίλη μου σημαίνει ότι έχω εμπιστοσύνη στη φίλη μου, επειδή την γνωρίζω.
- Όχι, δεν λέω την εμπιστοσύνη, λέω αν πιστεύεις. Εγώ πιστεύω σε αυτήν.
- Πίστεψες σε αυτήν μόλις την είδες, με το καλημέρα; Ή πίστεψες αφού την γνώρισες πρώτα και σχημάτισες μια εικόνα για τον χαρακτήρα της;
- ...
- Η "πίστη" σε έναν άνθρωπο χτίζεται σταδιακά, είναι δείγμα εμπιστοσύνης. Η πίστη στην αγάπη , είπες, είναι διαφορετική. Όταν λες ότι πιστεύεις στην αγάπη, μήπως στην πραγματικότητα εννοείς ότι θεωρείς την αγάπη αξία;
- Ναι, αυτό λέω, πιστεύω στην αγάπη, εννοώ ότι πιστεύω στην αξία της αγάπης... αλλά αυτό για τους φίλους, δεν είναι το ίδιο, άλλο η πίστη και άλλο η εμπιστοσύνη... εγώ πιστεύω στη φίλη μας...
- Όταν λέμε ότι πιστεύουμε στους φίλους μας, εννοούμε ότι τους έχουμε εμπιστοσύνη, επειδή τους γνωρίζουμε και ξέρουμε την αξία τους, τις αρχές τους, τις δυνατότητές τους, τις προθέσεις τους. Όταν λέμε ότι πιστεύουμε στην αγάπη, εννοούμε ότι την υιοθετούμε ως αξία στη ζωή μας. Όταν λέμε ότι πιστεύουμε στον θεό, εννοούμε ότι τρέφουμε την πεποίθηση πως υπάρχει, χωρίς να διαθέτουμε αποδείξεις και τεκμήρια για το γεγονός αυτό. Είναι πολύ διαφορετικά πράγματα.
- Τι να σου πω, αυτό μου ακούγεται κάπως, είναι πολύ...
- ...λογικό μήπως;
- Ναι, κοίταξε, καλή είναι η λογική, αλλά χρειάζεται και άλλα πράγματα, το συναίσθημα ας πούμε...
- Φυσικά και χρειάζομαι το συναίσθημα για να σχετιστώ με τους φίλους μου και τους άλλους ανθρώπους. Όταν όμως θέλω να κατανοήσω πώς λειτουργεί ο κόσμος και ποια είναι η πραγματικότητα, χρειάζομαι τη λογική.
- Α, είναι πολύ εγκεφαλικό για μένα αυτό.
Ανάλυση
Κατά την άποψή μου, η λέξη πίστη χρησιμοποιείται στην καθομιλουμένη με πολλές διαφορετικές έννοιες.
Όλες τους λίγο έως πολύ οι έννοιες του "πιστεύω" μπορούν να αναχθούν στη φράση "τρέφω την πεποίθηση", όπου η εν λόγω πεποίθηση είναι περισσότερο ή λιγότερο βάσιμη - κι εκεί έγκειται η διαφορά και η διάκρισή τους, όπως θα αναλύσω παρακάτω.
1. Εμπιστοσύνη, π.χ. "πιστεύω σε εσένα" σημαίνει "σε εμπιστεύομαι".
Όταν λέμε ότι πιστεύουμε σε κάποιον εννοούμε ότι έχουμε σχηματίσει την πεποίθηση, από την μέχρι τώρα συμπεριφορά του και όλες τις διαθέσιμες πληροφορίες σχετικά με εκείνον, ότι θα μας φερθεί καλοπροαίρετα, ή/και ότι έχει τις ικανότητες που απαιτούνται για να πετύχει έναν συγκεκριμένο στόχο. Πιστεύουμε ότι είναι καλός φίλος, πιστεύουμε ότι θα περάσει τις εξετάσεις του, πιστεύουμε ότι θα πάρει τη δουλειά - το συμπεραίνουμε από τα δεδομένα που έχουμε συλλέξει γι' αυτόν τον άνθρωπο, έστω και ασυναίσθητα.
Η πεποίθησή μας αυτή έχει μια βάση, επηρεάζεται όμως και από τα συναισθήματά μας, που μας κάνουν να μεροληπτούμε, είτε ασυναίσθητα είτε συνειδητά. Θέλουμε να είναι ο φίλος μας καλός μαζί μας, επομένως προτιμάμε να το πιστέψουμε. Αρχικά βέβαια περιμένουμε να τον γνωρίσουμε καλά πριν τον εμπιστευθούμε, μόλις όμως χτιστεί η αρχική εμπιστοσύνη, προσπαθούμε να την διατηρήσουμε, επιλέγοντας πολλές φορές να αγνοήσουμε ενδείξεις που την καταρρίπτουν. Αν όμως οι ενδείξεις αυτές γίνουν πολλές και σαρωτικές, ή αν τελικά γίνουν αποδείξεις, τότε και η εμπιστοσύνη καταρρέει.
Κάτι ανάλογο γίνεται και με την πεποίθηση ότι ο φίλος μας θα έχει επιτυχίες, επαγγελματικές ή άλλες. Αξιολογούμε βέβαια τις πραγματικές του ικανότητες, συχνά όμως επιλέγουμε, περισσότερο ή λιγότερο συνειδητά, να εναποθέσουμε περισσότερη εμπιστοσύνη σε αυτόν απ' όσο θα δικαιολογούσαν τα δεδομένα μας, επειδή επιθυμούμε να πετύχει, και επειδή επιθυμούμε να του μεταδώσουμε την πεποίθησή μας, να του χαρίσουμε αυτοπεποίθηση, να του τονώσουμε το ηθικό. Και εδώ όμως, αν τα δεδομένα στραφούν κατάφωρα εναντίον μας, η εμπιστοσύνη μας θα κλονιστεί.
Ώστε λοιπόν η πίστη στον φίλο είναι εμπιστοσύνη, η οποία είναι εν μέρει βάσιμη (προϊόν δεδομένων και λογικής επεξεργασίας) κι εν μέρει αβάσιμη (προϊόν ευσεβούς πόθου). Η πίστη αυτή μπορεί βεβαίως να προδοθεί ή να κλονιστεί, αυτό όμως τι σημαίνει; Σημαίνει ότι είτε είχαμε εξ αρχής εσφαλμένα ή ελλιπή δεδομένα, είτε δεν τα επεξεργαστήκαμε σωστά, είτε τα δεδομένα άλλαξαν στην πορεία και δεν το αντιληφθήκαμε, είτε επιλέξαμε να εναποθέσουμε εμπιστοσύνη σε ανάξιο γι' αυτήν άτομο.
2. Υιοθέτηση αξίας, π.χ. "πιστεύω στην αγάπη" σημαίνει "υιοθετώ την αγάπη ως αξία στη ζωή μου".
Όταν λέμε ότι πιστεύουμε στην αγάπη, δεν εννοούμε ότι διαπιστώσαμε την ύπαρξη της αγάπης, ούτε ότι τρέφουμε την πεποίθηση πως υπάρχει χωρίς όμως να έχουμε καμία απόδειξη γι' αυτό. Η αγάπη υπάρχει διαπιστωμένα, είτε μας αρέσει είτε όχι, είτε το θέλουμε είτε όχι - όπως και το μίσος, η καλοσύνη, η ζήλια, η ευγένεια, η εχθρότητα, κι ένα σωρό άλλες πτυχές της ανθρώπινης συμπεριφοράς και των ανθρώπινων συναισθημάτων.
Βιώνουμε την αγάπη μέσα από τις σχέσεις μας, την βρίσκουμε ικανοποιητική, την αξιολογούμε ως πολύτιμη, και την ενσωματώνουμε στο σύστημα αξιών μας. Μέχρις εδώ έχουμε βασιστεί σε δεδομένα και έχουμε πάρει μια προσωπική και επομένως υποκειμενική απόφαση. Από εκεί και μετά ενδέχεται να μεροληπτούμε ως προς τη δύναμη της αγάπης, ως προς το κατά πόσον είναι διαδεδομένη, κατά πόσον μπορεί να διαδοθεί, κατά πόσον μπορεί να επιβληθεί και να εξαπλωθεί.
Όταν λέμε λοιπόν ότι πιστεύουμε στην αγάπη εννοούμε ότι μας δίνει ικανοποίηση, ότι προσπαθούμε να την καλλιεργούμε, ότι την έχουμε υιοθετήσει ως αξία, ότι ελπίζουμε πως θα επικρατήσει έναντι του μίσους, καθώς επίσης και ότι τρέφουμε την πεποίθηση πως μπορεί να επηρεάσει τους ανθρώπους, πως είναι ισχυρότερη από το μίσος, πως μπορεί να επικρατήσει στον κόσμο, πεποιθήσεις οι οποίες είναι εν μέρει βάσιμες κι εν μέρει αβάσιμες
3. Βάσιμη εκτίμηση, π.χ. "πιστεύω ότι το τάδε άλογο θα κερδίσει τον αγώνα" σημαίνει "εκτιμώ βάσει των δεδομένων ότι το τάδε άλογο έχει περισσότερες πιθανότητες από τα άλλα να κερδίσει τον αγώνα".
Όταν χρησιμοποιούμε το "πιστεύω" με την έννοια αυτή μπορεί να θεωρηθεί περίπου συνώνυμο με το "θεωρώ" και το "νομίζω", και κατά τη γνώμη μου στην περίπτωση αυτή είναι απείρως προτιμότερο να χρησιμοποιούμε αυτά, προς αποφυγήν παρεξηγήσεων. Συνήθως χρησιμοποιούμε το "πιστεύω" όταν η πεποίθησή μας είναι ισχυρότερη και τα "θεωρώ" ή "νομίζω" όταν είναι λιγότερο ισχυρή. Σε κάθε περίπτωση όμως, με λίγη συζήτηση διαφαίνεται ότι η πεποίθησή μας είναι αρκετά βάσιμη και συνιστά προϊόν λογικής επεξεργασίας δεδομένων, αν και βεβαίως δεν μπορεί να θεωρηθεί βεβαιότητα ούτε και αξιώνουμε κάτι τέτοιο.
Ο άνθρωπος που τρέφει μια τέτοια πεποίθηση δεν προσβάλεται αν αυτή αμφισβητηθεί, και είναι διατεθειμένος να την συζητήσει και να ακούσει επιχειρήματα για άλλες θέσεις, ακόμη και διαμετρικά αντίθετες. Κανείς δεν θέλει να χάσει στο στοίχημα του ιπποδρόμου, όσο λοιπόν κι αν πιστεύει ότι το τάδε άλογο θα κερδίσει, αν έχει μια αξιόπιστη πληροφορία για το αντίθετο, θα την αξιολογήσει και θα την λάβει σοβαρά υπ' όψη του.
Εδώ μπορεί να ενταχθεί και η υποτιθέμενη "πίστη" σε κάποια επιστημονική θεωρία ή στην επιστήμη γενικά. Οι επιστημονικές θεωρίες διατυπώνονται βάσει παρατηρήσεων και λογικής επεξεργασίας και καταβάλλεται μεγάλη προσπάθεια να προσεγγίσουν την πραγματικότητα. Εάν δε τα δεδομένα τις αντικρούσουν, απορρίπτονται χωρίς δεύτερη σκέψη. Πλήρης αντίθεση με τις θρησκευτικές πεποιθήσεις που διατυπώνονται με μόνο γνώμονα να ικανοποιήσουν συναισθηματικές ανάγκες των πιστών και δεν επιδέχονται λογική αμφισβήτηση ούτε απόρριψη. Η επιστήμη λειτουργεί με βάση τις επιστημονικές θεωρίες όπως τις περιγράψαμε πιο πάνω, με βάση δηλαδή τα τεκμήρια, τη λογική επεξεργασία και την επαλήθευση, και συνιστά διαπιστωμένα τον μόνο αξιόπιστο και αποτελεσματικό τρόπο κατανόησης και χειρισμού του κόσμου.
Ώστε όταν λέμε πιστεύω ότι το τάδε άλογο θα κερδίσει ή πιστεύω ότι θα πέσουν οι τιμές στο χρηματιστήριο ή πιστεύω ότι θα βρέξει αύριο και τα όμοια, αναφερόμαστε σε μια βάσιμη πεποιθηση που σχηματίσαμε με βάση πραγματικά δεδομένα και λογική επεξεργασία - τις επιδόσεις του αλόγου, την κίνηση του χρηματιστηρίου, τις καιρικές συνθήκες που παρατηρήσαμε.
4. Αβάσιμη πεποίθηση, π.χ. "πιστεύω στις νεράιδες" σημαίνει "τρέφω την πεποίθηση ότι υπάρχουν νεράιδες παρά το γεγονός ότι δεν διαθέτω αποδείξεις και παρά το γεγονός ότι υπάρχουν πολλές ενδείξεις για το αντίθετο".
Εδώ εντάσσεται επίσης η πίστη στους καλικάντζαρους, στα ζώδια, στον άγιο Βασίλη, στο γέτι των Ιμαλαΐων, στους δαίμονες και στους θεούς. Όλες αυτές οι οντότητες, καθώς και άλλες πολλές, είναι προϊόντα μυθοπλασίας κατά συνεπώς πάσα πιθανότητα φανταστικές, γεγονός που κάθε λογικός άνθρωπος αναγνωρίζει και παραδέχεται. Δεν υφίσταται κανένα τεκμήριο για την ύπαρξή τους, όλες οι ιστορίες που τα αφορούν είναι ανεκδοτολογικές και μυθολογικές, πολλά στοιχεία συνηγορούν υπέρ της ανυπαρξίας τους, και παρ' όλ' αυτά πολλοί άνθρωποι τρέφουν την πεποίθηση ότι υπάρχουν.
Τέτοιες πεποιθήσεις, ακριβώς επειδή δεν βασίζονται σε δεδομένα ούτε σε λογική αλλά έρχονται σε αντίθεση και με τα δύο, τοποθετούνται υπεράνω αμφισβήτησης από όσους τις τρέφουν. Η πίστη, δηλαδή η εμμονή στην αβάσιμη πεποίθηση σε πείσμα των δεδομένων και της λογικής, υιοθετείται ως αξία, και όσο περισσότερο αμφισβητείται η πίστη από άλλους ανθρώπους ή αντικρούεται από τα δεδομένα, τόσο ο πιστός αισθάνεται δικαιωμένος και ικανοποιημένος για την ικανότητά του να παραμένει προσκολλημένος στην πεποίθησή του.
Όταν λοιπόν μιλάμε για πίστη στο θεό, εννοούμε αβάσιμη πεποίθηση η οποία δεν επιδέχεται αμφισβήτηση.
Συμπέρασμα
Η τεράστια παρεξήγηση που δημιουργείται εξαιτίας όλων αυτών είναι ότι στη φράση "πιστεύω στον θεό" παραλείπουμε ως αυτονόητο τη λέξη "ύπαρξη": στην πραγματικότητα εννοούμε "πιστεύω ότι υπάρχει θεός".
Αντίθετα όταν λέμε "πιστεύω στον φίλο μου" ή "πιστεύω στην αγάπη" προφανώς δεν εννοούμε "πιστεύω ότι υπάρχει ο φίλος μου" ή "πιστεύω ότι υπάρχει η αγάπη", αλλά "πιστεύω ότι ο φίλος μου έχει καλό χαρακτήρα" ή "πιστεύω ότι ο φίλος μου έχει ικανότητες" και "πιστεύω ότι η αγάπη είναι πολύτιμη" ή "πιστεύω ότι η αγάπη είναι ισχυρή" αντίστοιχα.
Το γεγονός ότι ο φίλος μου υπάρχει δεν χρειάζεται να το πιστέψω: το διαπιστώνω με τις αισθήσεις και την αντίληψή μου, και μπορεί να το διαπιστώσει καθένας, μπορεί να τον βγάλει φωτογραφία, να τον ζυγίσει, να τον μετρήσει, να του κάνει ανάλυση αίματος — πράγματα που δεν μπορεί κανείς να κάνει με τον θεό.
Το γεγονός ότι υπάρχει αγάπη μπορούμε επίσης να το διαπιστώσουμε: είναι μια πτυχή της ανθρώπινης συμπεριφοράς, τόσο αληθινή όσο και το μίσος, είτε μας αρέσει είτε όχι, είτε το θέλουμε είτε όχι, είτε την νιώθουμε είτε όχι. Δεν χρειάζεται να πιστέψουμε ότι υπάρχει, το παρατηρούμε καθημερινά στη συμπεριφορά των ανθρώπων γύρω μας.
Το γεγονός ότι υπάρχει θεός όμως δεν μπορούμε να το διαπιστώσουμε: για να το δεχτεί κάποιος πρέπει να το πιστέψει, δηλαδή να κάνει στην άκρη τη λογική του, να αγνοήσει την ανυπαρξία τεκμηρίων υπέρ της ύπαρξής του και την αφθονία ενδείξεων της ανυπαρξίας του, και να πει "υπάρχει" γιατί έτσι, γιατί έτσι θέλει, γιατί έτσι του αρέσει, γιατί έτσι του είπε η μαμά του ή γιατί αισθάνεται καλά όταν το λέει, και τέρμα.
Έχει μια μικρή διαφορά, δεν νομίζετε;
Μια μικρή ειδοποιό διαφορά που θεωρώ σημαντικό να συνειδητοποιήσουμε όλοι, πιστοί και άπιστοι, και να λαμβάνουμε υπ' όψη μας όταν χρησιμοποιούμε λέξεις όπως "πιστεύω" και "πίστη".
Είχα πάει στο σπίτι μιας φίλης και της πήγα μερικές κάρτες της Ένωσης Άθεων. Μια άλλη φίλη της που βρισκόταν εκεί τις είδε, της άρεσαν πολύ και με ρώτησε πού τις βρήκα. Της είπα, με ρώτησε αν είμαι άθεη, απάντησα καταφατικά και ξεκίνησε μια κουβέντα για το θέμα του θεού και της πίστης. Παραθέτω τμήμα του διαλόγου, όσο καλύτερα το θυμάμαι, ελπίζοντας ότι δεν τον έχω παραποιήσει σημαντικά.
- Εσύ δεν πιστεύεις στον θεό;
- Πες μου τι εννοείς όταν λες "θεός".
- Κοίταξε... εγώ πάντως πιστεύω ότι υπάρχει κάτι.
- Δεν νομίζεις ότι είναι κάπως αόριστο αυτό;
- Όχι, όχι, καθόλου αόριστο!
- Μα η λέξη "κάτι" δεν είναι και πολύ συγκεκριμένη. Μπορείς να μου εξηγήσεις τι εννοείς με αυτήν;
- Ρε παιδί μου, πιστεύω... αισθάνομαι... ας πούμε μια ενέργεια, κάτι μεγαλύτερο, κάτι έξω από μένα, ή κάτι μέσα μου...
- Μισό λεπτό, μισό λεπτό. Μιλάς για πολλά διαφορετικά πράγματα, ασαφή και αντιφατικά. Είναι έξω από σένα, ή μέσα σου; Για τι μορφής ενέργεια μιλάς; Και μεγαλύτερο από τι;
- Κοίταξε να σου πω, έχω παρατηρήσει πολλές φορές, από την εμπειρία μου, περιστατικά που δείχνουν... θα σου πω ένα παράδειγμα. Κάποτε χρειαζόμουν 65 ευρώ για να εξοφλήσω ένα χρέος. Δεν ήξερα πού να τα βρω, δεν ήξερα τι να κάνω... και με παίρνει μια φίλη μου και μου λέει ότι από την τελευταία εκδρομή που κάναμε με μια μεγάλη παρέα περίσσεψαν 65 ευρώ - πρόσεξε, ούτε 60 ούτε 70, 65 ακριβώς - και αμέσως βγάζει και μου δίνει τα χρήματα... δεν ξέρω πώς σκέφτηκε εμένα, ίσως επειδή ήξερε ότι γενικά έχω δυσκολίες... τέτοια περιστατικά μου συμβαίνουν συχνά. Θυμάμαι να σου πω πάρα πολλά.
- Πολύ χαίρομαι που ήσουν τόσο τυχερή. Πες μου όμως σε παρακαλώ, θυμάσαι καθόλου περιστατικά όπου χρειαζόσουν τα 65 ευρώ και δεν τα βρήκες;
- Δεν θέλω να τα σκέφτομαι αυτά, αυτή είναι αρνητική σκέψη!
- Ίσως, αλλά για να βγάλεις κάποιο συμπέρασμα, θα πρέπει να έχεις όλα τα δεδομένα, έτσι δεν είναι;
- Εγώ πιστεύω ότι υπάρχει μια θετική ενέργεια που πραγματοποιεί τις επιθυμίες μας, υπάρχει κάτι ρε παιδί μου... αυτό εγώ το λέω θεό. Θα μου πεις βέβαια, γιατί να το πεις θεό; Κάποιοι του έχουν βάλει κάποια ταμπέλα...
- Αυτό ακριβώς θα σου πω. Θα σε ρωτήσω επίσης πώς ξέρεις ότι υπάρχει όντως αυτή η ενέργεια ή αν δεν το ξέρεις σίγουρα γιατί πιστεύεις ότι υπάρχει. Όμως είτε υπάρχει είτε όχι, γιατί να το πεις θεό; Δεν είναι παραπλανητικό;
- Ναι, αλλά το γεγονός ότι κάποιοι του έχουν βάλει ταμπέλα, δεν σημαίνει τίποτε... καθένας εννοεί αυτό που αισθάνεται...
- Όταν όμως καθένας δίνει άλλη έννοια στη λέξη, υπάρχει πρόβλημα συνεννόησης. Πρέπει να δώσουμε έναν ορισμό στη λέξη θεός και να μείνουμε σε αυτόν, για να μπορούμε να βγάλουμε κάποιο συμπέρασμα. Και πρέπει να λάβουμε υπ’ όψη μας την ταμπέλα που έχει ήδη δοθεί στη λέξη, γιατί διαφορετικά δημιουργούνται παρεξηγήσεις. Η λέξη έχει μια σημασία, δεν μπορούμε να το αγνοούμε και να της δίνουμε διαρκώς άλλη όπως μας βολεύει.
- Εσύ δεν πιστεύεις σε κάτι;
- Πες μου τι εννοείς όταν λες "πιστεύω" και θα σου πω.
- Ε, τώρα... δεν πιστεύεις στη φίλη σου, ας πούμε; Στην αγάπη; Στους ανθρώπους;
- Πάλι αναφέρεις πολλά και διαφορετικά πράγματα σαν να είναι ίδια. Ας τα πάρουμε ένα ένα. Πιστεύω στη φίλη μου σημαίνει ότι έχω εμπιστοσύνη στη φίλη μου, επειδή την γνωρίζω.
- Όχι, δεν λέω την εμπιστοσύνη, λέω αν πιστεύεις. Εγώ πιστεύω σε αυτήν.
- Πίστεψες σε αυτήν μόλις την είδες, με το καλημέρα; Ή πίστεψες αφού την γνώρισες πρώτα και σχημάτισες μια εικόνα για τον χαρακτήρα της;
- ...
- Η "πίστη" σε έναν άνθρωπο χτίζεται σταδιακά, είναι δείγμα εμπιστοσύνης. Η πίστη στην αγάπη , είπες, είναι διαφορετική. Όταν λες ότι πιστεύεις στην αγάπη, μήπως στην πραγματικότητα εννοείς ότι θεωρείς την αγάπη αξία;
- Ναι, αυτό λέω, πιστεύω στην αγάπη, εννοώ ότι πιστεύω στην αξία της αγάπης... αλλά αυτό για τους φίλους, δεν είναι το ίδιο, άλλο η πίστη και άλλο η εμπιστοσύνη... εγώ πιστεύω στη φίλη μας...
- Όταν λέμε ότι πιστεύουμε στους φίλους μας, εννοούμε ότι τους έχουμε εμπιστοσύνη, επειδή τους γνωρίζουμε και ξέρουμε την αξία τους, τις αρχές τους, τις δυνατότητές τους, τις προθέσεις τους. Όταν λέμε ότι πιστεύουμε στην αγάπη, εννοούμε ότι την υιοθετούμε ως αξία στη ζωή μας. Όταν λέμε ότι πιστεύουμε στον θεό, εννοούμε ότι τρέφουμε την πεποίθηση πως υπάρχει, χωρίς να διαθέτουμε αποδείξεις και τεκμήρια για το γεγονός αυτό. Είναι πολύ διαφορετικά πράγματα.
- Τι να σου πω, αυτό μου ακούγεται κάπως, είναι πολύ...
- ...λογικό μήπως;
- Ναι, κοίταξε, καλή είναι η λογική, αλλά χρειάζεται και άλλα πράγματα, το συναίσθημα ας πούμε...
- Φυσικά και χρειάζομαι το συναίσθημα για να σχετιστώ με τους φίλους μου και τους άλλους ανθρώπους. Όταν όμως θέλω να κατανοήσω πώς λειτουργεί ο κόσμος και ποια είναι η πραγματικότητα, χρειάζομαι τη λογική.
- Α, είναι πολύ εγκεφαλικό για μένα αυτό.
Ανάλυση
Κατά την άποψή μου, η λέξη πίστη χρησιμοποιείται στην καθομιλουμένη με πολλές διαφορετικές έννοιες.
Όλες τους λίγο έως πολύ οι έννοιες του "πιστεύω" μπορούν να αναχθούν στη φράση "τρέφω την πεποίθηση", όπου η εν λόγω πεποίθηση είναι περισσότερο ή λιγότερο βάσιμη - κι εκεί έγκειται η διαφορά και η διάκρισή τους, όπως θα αναλύσω παρακάτω.
1. Εμπιστοσύνη, π.χ. "πιστεύω σε εσένα" σημαίνει "σε εμπιστεύομαι".
Όταν λέμε ότι πιστεύουμε σε κάποιον εννοούμε ότι έχουμε σχηματίσει την πεποίθηση, από την μέχρι τώρα συμπεριφορά του και όλες τις διαθέσιμες πληροφορίες σχετικά με εκείνον, ότι θα μας φερθεί καλοπροαίρετα, ή/και ότι έχει τις ικανότητες που απαιτούνται για να πετύχει έναν συγκεκριμένο στόχο. Πιστεύουμε ότι είναι καλός φίλος, πιστεύουμε ότι θα περάσει τις εξετάσεις του, πιστεύουμε ότι θα πάρει τη δουλειά - το συμπεραίνουμε από τα δεδομένα που έχουμε συλλέξει γι' αυτόν τον άνθρωπο, έστω και ασυναίσθητα.
Η πεποίθησή μας αυτή έχει μια βάση, επηρεάζεται όμως και από τα συναισθήματά μας, που μας κάνουν να μεροληπτούμε, είτε ασυναίσθητα είτε συνειδητά. Θέλουμε να είναι ο φίλος μας καλός μαζί μας, επομένως προτιμάμε να το πιστέψουμε. Αρχικά βέβαια περιμένουμε να τον γνωρίσουμε καλά πριν τον εμπιστευθούμε, μόλις όμως χτιστεί η αρχική εμπιστοσύνη, προσπαθούμε να την διατηρήσουμε, επιλέγοντας πολλές φορές να αγνοήσουμε ενδείξεις που την καταρρίπτουν. Αν όμως οι ενδείξεις αυτές γίνουν πολλές και σαρωτικές, ή αν τελικά γίνουν αποδείξεις, τότε και η εμπιστοσύνη καταρρέει.
Κάτι ανάλογο γίνεται και με την πεποίθηση ότι ο φίλος μας θα έχει επιτυχίες, επαγγελματικές ή άλλες. Αξιολογούμε βέβαια τις πραγματικές του ικανότητες, συχνά όμως επιλέγουμε, περισσότερο ή λιγότερο συνειδητά, να εναποθέσουμε περισσότερη εμπιστοσύνη σε αυτόν απ' όσο θα δικαιολογούσαν τα δεδομένα μας, επειδή επιθυμούμε να πετύχει, και επειδή επιθυμούμε να του μεταδώσουμε την πεποίθησή μας, να του χαρίσουμε αυτοπεποίθηση, να του τονώσουμε το ηθικό. Και εδώ όμως, αν τα δεδομένα στραφούν κατάφωρα εναντίον μας, η εμπιστοσύνη μας θα κλονιστεί.
Ώστε λοιπόν η πίστη στον φίλο είναι εμπιστοσύνη, η οποία είναι εν μέρει βάσιμη (προϊόν δεδομένων και λογικής επεξεργασίας) κι εν μέρει αβάσιμη (προϊόν ευσεβούς πόθου). Η πίστη αυτή μπορεί βεβαίως να προδοθεί ή να κλονιστεί, αυτό όμως τι σημαίνει; Σημαίνει ότι είτε είχαμε εξ αρχής εσφαλμένα ή ελλιπή δεδομένα, είτε δεν τα επεξεργαστήκαμε σωστά, είτε τα δεδομένα άλλαξαν στην πορεία και δεν το αντιληφθήκαμε, είτε επιλέξαμε να εναποθέσουμε εμπιστοσύνη σε ανάξιο γι' αυτήν άτομο.
2. Υιοθέτηση αξίας, π.χ. "πιστεύω στην αγάπη" σημαίνει "υιοθετώ την αγάπη ως αξία στη ζωή μου".
Όταν λέμε ότι πιστεύουμε στην αγάπη, δεν εννοούμε ότι διαπιστώσαμε την ύπαρξη της αγάπης, ούτε ότι τρέφουμε την πεποίθηση πως υπάρχει χωρίς όμως να έχουμε καμία απόδειξη γι' αυτό. Η αγάπη υπάρχει διαπιστωμένα, είτε μας αρέσει είτε όχι, είτε το θέλουμε είτε όχι - όπως και το μίσος, η καλοσύνη, η ζήλια, η ευγένεια, η εχθρότητα, κι ένα σωρό άλλες πτυχές της ανθρώπινης συμπεριφοράς και των ανθρώπινων συναισθημάτων.
Βιώνουμε την αγάπη μέσα από τις σχέσεις μας, την βρίσκουμε ικανοποιητική, την αξιολογούμε ως πολύτιμη, και την ενσωματώνουμε στο σύστημα αξιών μας. Μέχρις εδώ έχουμε βασιστεί σε δεδομένα και έχουμε πάρει μια προσωπική και επομένως υποκειμενική απόφαση. Από εκεί και μετά ενδέχεται να μεροληπτούμε ως προς τη δύναμη της αγάπης, ως προς το κατά πόσον είναι διαδεδομένη, κατά πόσον μπορεί να διαδοθεί, κατά πόσον μπορεί να επιβληθεί και να εξαπλωθεί.
Όταν λέμε λοιπόν ότι πιστεύουμε στην αγάπη εννοούμε ότι μας δίνει ικανοποίηση, ότι προσπαθούμε να την καλλιεργούμε, ότι την έχουμε υιοθετήσει ως αξία, ότι ελπίζουμε πως θα επικρατήσει έναντι του μίσους, καθώς επίσης και ότι τρέφουμε την πεποίθηση πως μπορεί να επηρεάσει τους ανθρώπους, πως είναι ισχυρότερη από το μίσος, πως μπορεί να επικρατήσει στον κόσμο, πεποιθήσεις οι οποίες είναι εν μέρει βάσιμες κι εν μέρει αβάσιμες
3. Βάσιμη εκτίμηση, π.χ. "πιστεύω ότι το τάδε άλογο θα κερδίσει τον αγώνα" σημαίνει "εκτιμώ βάσει των δεδομένων ότι το τάδε άλογο έχει περισσότερες πιθανότητες από τα άλλα να κερδίσει τον αγώνα".
Όταν χρησιμοποιούμε το "πιστεύω" με την έννοια αυτή μπορεί να θεωρηθεί περίπου συνώνυμο με το "θεωρώ" και το "νομίζω", και κατά τη γνώμη μου στην περίπτωση αυτή είναι απείρως προτιμότερο να χρησιμοποιούμε αυτά, προς αποφυγήν παρεξηγήσεων. Συνήθως χρησιμοποιούμε το "πιστεύω" όταν η πεποίθησή μας είναι ισχυρότερη και τα "θεωρώ" ή "νομίζω" όταν είναι λιγότερο ισχυρή. Σε κάθε περίπτωση όμως, με λίγη συζήτηση διαφαίνεται ότι η πεποίθησή μας είναι αρκετά βάσιμη και συνιστά προϊόν λογικής επεξεργασίας δεδομένων, αν και βεβαίως δεν μπορεί να θεωρηθεί βεβαιότητα ούτε και αξιώνουμε κάτι τέτοιο.
Ο άνθρωπος που τρέφει μια τέτοια πεποίθηση δεν προσβάλεται αν αυτή αμφισβητηθεί, και είναι διατεθειμένος να την συζητήσει και να ακούσει επιχειρήματα για άλλες θέσεις, ακόμη και διαμετρικά αντίθετες. Κανείς δεν θέλει να χάσει στο στοίχημα του ιπποδρόμου, όσο λοιπόν κι αν πιστεύει ότι το τάδε άλογο θα κερδίσει, αν έχει μια αξιόπιστη πληροφορία για το αντίθετο, θα την αξιολογήσει και θα την λάβει σοβαρά υπ' όψη του.
Εδώ μπορεί να ενταχθεί και η υποτιθέμενη "πίστη" σε κάποια επιστημονική θεωρία ή στην επιστήμη γενικά. Οι επιστημονικές θεωρίες διατυπώνονται βάσει παρατηρήσεων και λογικής επεξεργασίας και καταβάλλεται μεγάλη προσπάθεια να προσεγγίσουν την πραγματικότητα. Εάν δε τα δεδομένα τις αντικρούσουν, απορρίπτονται χωρίς δεύτερη σκέψη. Πλήρης αντίθεση με τις θρησκευτικές πεποιθήσεις που διατυπώνονται με μόνο γνώμονα να ικανοποιήσουν συναισθηματικές ανάγκες των πιστών και δεν επιδέχονται λογική αμφισβήτηση ούτε απόρριψη. Η επιστήμη λειτουργεί με βάση τις επιστημονικές θεωρίες όπως τις περιγράψαμε πιο πάνω, με βάση δηλαδή τα τεκμήρια, τη λογική επεξεργασία και την επαλήθευση, και συνιστά διαπιστωμένα τον μόνο αξιόπιστο και αποτελεσματικό τρόπο κατανόησης και χειρισμού του κόσμου.
Ώστε όταν λέμε πιστεύω ότι το τάδε άλογο θα κερδίσει ή πιστεύω ότι θα πέσουν οι τιμές στο χρηματιστήριο ή πιστεύω ότι θα βρέξει αύριο και τα όμοια, αναφερόμαστε σε μια βάσιμη πεποιθηση που σχηματίσαμε με βάση πραγματικά δεδομένα και λογική επεξεργασία - τις επιδόσεις του αλόγου, την κίνηση του χρηματιστηρίου, τις καιρικές συνθήκες που παρατηρήσαμε.
4. Αβάσιμη πεποίθηση, π.χ. "πιστεύω στις νεράιδες" σημαίνει "τρέφω την πεποίθηση ότι υπάρχουν νεράιδες παρά το γεγονός ότι δεν διαθέτω αποδείξεις και παρά το γεγονός ότι υπάρχουν πολλές ενδείξεις για το αντίθετο".
Εδώ εντάσσεται επίσης η πίστη στους καλικάντζαρους, στα ζώδια, στον άγιο Βασίλη, στο γέτι των Ιμαλαΐων, στους δαίμονες και στους θεούς. Όλες αυτές οι οντότητες, καθώς και άλλες πολλές, είναι προϊόντα μυθοπλασίας κατά συνεπώς πάσα πιθανότητα φανταστικές, γεγονός που κάθε λογικός άνθρωπος αναγνωρίζει και παραδέχεται. Δεν υφίσταται κανένα τεκμήριο για την ύπαρξή τους, όλες οι ιστορίες που τα αφορούν είναι ανεκδοτολογικές και μυθολογικές, πολλά στοιχεία συνηγορούν υπέρ της ανυπαρξίας τους, και παρ' όλ' αυτά πολλοί άνθρωποι τρέφουν την πεποίθηση ότι υπάρχουν.
Τέτοιες πεποιθήσεις, ακριβώς επειδή δεν βασίζονται σε δεδομένα ούτε σε λογική αλλά έρχονται σε αντίθεση και με τα δύο, τοποθετούνται υπεράνω αμφισβήτησης από όσους τις τρέφουν. Η πίστη, δηλαδή η εμμονή στην αβάσιμη πεποίθηση σε πείσμα των δεδομένων και της λογικής, υιοθετείται ως αξία, και όσο περισσότερο αμφισβητείται η πίστη από άλλους ανθρώπους ή αντικρούεται από τα δεδομένα, τόσο ο πιστός αισθάνεται δικαιωμένος και ικανοποιημένος για την ικανότητά του να παραμένει προσκολλημένος στην πεποίθησή του.
Όταν λοιπόν μιλάμε για πίστη στο θεό, εννοούμε αβάσιμη πεποίθηση η οποία δεν επιδέχεται αμφισβήτηση.
Συμπέρασμα
Η τεράστια παρεξήγηση που δημιουργείται εξαιτίας όλων αυτών είναι ότι στη φράση "πιστεύω στον θεό" παραλείπουμε ως αυτονόητο τη λέξη "ύπαρξη": στην πραγματικότητα εννοούμε "πιστεύω ότι υπάρχει θεός".
Αντίθετα όταν λέμε "πιστεύω στον φίλο μου" ή "πιστεύω στην αγάπη" προφανώς δεν εννοούμε "πιστεύω ότι υπάρχει ο φίλος μου" ή "πιστεύω ότι υπάρχει η αγάπη", αλλά "πιστεύω ότι ο φίλος μου έχει καλό χαρακτήρα" ή "πιστεύω ότι ο φίλος μου έχει ικανότητες" και "πιστεύω ότι η αγάπη είναι πολύτιμη" ή "πιστεύω ότι η αγάπη είναι ισχυρή" αντίστοιχα.
Το γεγονός ότι ο φίλος μου υπάρχει δεν χρειάζεται να το πιστέψω: το διαπιστώνω με τις αισθήσεις και την αντίληψή μου, και μπορεί να το διαπιστώσει καθένας, μπορεί να τον βγάλει φωτογραφία, να τον ζυγίσει, να τον μετρήσει, να του κάνει ανάλυση αίματος — πράγματα που δεν μπορεί κανείς να κάνει με τον θεό.
Το γεγονός ότι υπάρχει αγάπη μπορούμε επίσης να το διαπιστώσουμε: είναι μια πτυχή της ανθρώπινης συμπεριφοράς, τόσο αληθινή όσο και το μίσος, είτε μας αρέσει είτε όχι, είτε το θέλουμε είτε όχι, είτε την νιώθουμε είτε όχι. Δεν χρειάζεται να πιστέψουμε ότι υπάρχει, το παρατηρούμε καθημερινά στη συμπεριφορά των ανθρώπων γύρω μας.
Το γεγονός ότι υπάρχει θεός όμως δεν μπορούμε να το διαπιστώσουμε: για να το δεχτεί κάποιος πρέπει να το πιστέψει, δηλαδή να κάνει στην άκρη τη λογική του, να αγνοήσει την ανυπαρξία τεκμηρίων υπέρ της ύπαρξής του και την αφθονία ενδείξεων της ανυπαρξίας του, και να πει "υπάρχει" γιατί έτσι, γιατί έτσι θέλει, γιατί έτσι του αρέσει, γιατί έτσι του είπε η μαμά του ή γιατί αισθάνεται καλά όταν το λέει, και τέρμα.
Έχει μια μικρή διαφορά, δεν νομίζετε;
Μια μικρή ειδοποιό διαφορά που θεωρώ σημαντικό να συνειδητοποιήσουμε όλοι, πιστοί και άπιστοι, και να λαμβάνουμε υπ' όψη μας όταν χρησιμοποιούμε λέξεις όπως "πιστεύω" και "πίστη".
23 σχόλια:
εξαιρετικά εκνευριστικό αυτό το
'- Α, είναι πολύ εγκεφαλικό για μένα αυτό.'
... τεμπελιά και απάθεια.
Ξέρεις, δεν νομίζω πως είναι τεμπελιά και απάθεια. Νομίζω πως η πίστη στο "κάτι παραπάνω" στο "κάτι που υπάρχει εκεί έξω" είναι πολύ ικανοποιητική για όποιον την νιώθει, και η αμφισβήτησή της είναι οδυνηρή, την βιώνει ως απειλή, γι' αυτό την απωθεί.
Δειλία και ανασφάλεια θα μπορούσε να το πει κανείς, ίσως - αν και είμαι εξαιρετικά επιφυλακτική στο να κρίνω τους ανθρώπους, είμαστε πολύ πολύπλοκα όντα για τέτοιες απλουστεύσεις.
Πριν λίγο καιρό ήμουν με μια παρέα θεολόγων-θρησκειολόγων και τέθηκε το θέμα της θρησκευτικής πίστης (faith).
- Ο Τ. αναρωτήθηκε πώς θα μπορούσαμε να την προσδιορίσουμε.
- Η Λ. αποπειράθηκε να δώσει έναν ορισμό: "Είναι η πεποίθηση (belief) για την ύπαρξη...".
Δεν πρόλαβε να ολοκληρώσει. Η ένσταση ήταν ότι η ουσία της θρησκευτικής πίστης (faith) είναι πολύ πιο κοντά στην εμπιστοσύνη (trust) παρά στην πεποίθηση (belief).
Να τελειώσω κάποιες δουλειές κι επανέρχομαι. Μου άρεσε πολύ το παραπάνω σχόλιό σου.
Λοιπόν, νομίζω πως έχεις δίκιο: είναι πολύ κοντά στην έννοια της εμπιστοσύνης από συναισθηματική άποψη, αλλά δεν παύει να είναι πεποίθηση. Κλέβοντας την ορολογία του Konrad Lorenz, θα την χαρακτηρίσω "συγκινησιακή πεποίθηση" για να δώσω την απόχρωση που χρειάζεται.
Σαν αίσθηση, η θρησκευτική πίστη προσομοιάζει όντως πολύ την αίσθηση της εμπιστοσύνης. Το θέμα είναι, εμπιστοσύνη σε ποιον;
Η απάντηση εδώ είναι, στην πλειονότητα των περιπτώσεων και κατά τη γνώμη μου πάντα, "σε κάποιον σημαντικό για εμένα άνθρωπο που μου μετέδωσε την πληροφορία της ύπαρξης θεού και της προσέδωσε σημαντικό συναισθηματικό φορτίο".
Ίσως θελήσεις να πεις ότι για ορισμένους είναι εμπιστοσύνη στον ίδιο τον θεό, ή στο σύμπαν ή κάτι παρόμοιο: αυτό για εμένα ισοδυναμεί με αυταπάτη. Εφόσον δεν έχεις τρόπο να ξέρεις ότι υπάρχει θεός, το να τον εμπιστευτείς είναι σαν να εμπιστεύεσαι μια φαντασίωση, δηλαδή εν τέλει τον ίδιο σου τον εαυτό.
Κι εγώ πίστευα ως παιδί: εμπιστευόμουν τους γονείς και τους δασκάλους, ένιωθα ασφάλεια και θαλπωρή αγκαλιάζοντας τις δικές τους πεποιθήσεις. Ως έφηβη όμως άρχισα να αμφισβητώ: είχε έρθει η ώρα να αφήσω την ασφάλεια προς χάρη της ανεξαρτησίας. Ως ενήλικη απέρριψα την πίστη, δηλαδή την συγκινησιακή πεποίθηση: σχηματίζω πλέον τις πεποιθήσεις μου όχι με βάση την εμπιστοσύνη (είτε σε κάποιο υπαρκτό πλάσμα είτε σε κάποιο πλάσμα της φαντασίας μου) αλλά με βάση τα τεκμήρια και τη λογική.
Η πίστη στο θεό, όσο την ένιωθα, ήταν όντως ένα πολύ ικανοποιητικό συναίσθημα - αλλά η διερεύνηση της αλήθειας πέρα από τα πέπλα του συναισθήματος υπήρξε πιο ικανοποιητική για μένα.
Δεν έχουμε όλοι τα ίδια γούστα, βέβαια.
Επανήρθα! Αόρατη Μελάνη, θα προσπαθήσω να δώσω τη σκοπιά του Γερμανοαμερικανού θεολόγου Πολ Τίλιχ για το θέμα, όπως τη διαβάζω στο Dynamics of Faith κι όπως μου τη μεταφέρουν στις συζητήσεις μας δυο φίλοι που τον είχαν καθηγητή στο Χάρβαρντ. Αν λοιπόν αυτός ήταν παρών εκείνο το βράδυ, η συζήτηση μπορεί να είχε πάει κάπως έτσι (Φ = φίλη φίλης, Π = Πολ):
- (Φ): Εσύ δεν πιστεύεις στον θεό;
- (Π): Πες μου τι εννοείς όταν λες "θεός".
- (Φ): Κοίταξε... εγώ πάντως πιστεύω ότι υπάρχει κάτι.
- (Π): Πώς το βεβαιώνεις αυτό με τη ζωή σου και τις πράξεις σου;
- (Φ): Ρε συ, Πολ, πιστεύω... αισθάνομαι... ας πούμε μια ενέργεια, κάτι μεγαλύτερο, κάτι έξω από μένα ή κάτι μέσα μου...
- (Π): Οπότε, ένας δημοσιογράφος που θα παρατηρούσε τη ζωή σου αντικειμενικά, εξωτερικά, από πού θα διαπίστωνε αυτή σου την πίστη;
- (Φ): Θα σου πω ένα παράδειγμα. Κάποτε χρειαζόμουν 65 ευρώ και δεν ήξερα πού να τα βρω. Με παίρνει μια φίλη μου και μου λέει ότι από την τελευταία εκδρομή περίσσεψαν 65 ευρώ κι αμέσως βγάζει και μου δίνει τα χρήματα... τέτοια περιστατικά μου συμβαίνουν συχνά. Θυμάμαι να σου πω πολλά.
- (Π): Οπότε λοιπόν, κάθε φορά που χρειάζεσαι 65 ευρώ και δεν τα έχεις, αφήνεσαι με σιγουριά και δεν αγωνιάς ξέροντας ότι τα χρήματα θα εμφανιστούν απροσδόκητα στο φινάλε.
- (Φ): Όχι, φυσικά και αγωνιώ!
- (Π): Άρα δεν είναι αυτή η πραγματική σου πίστη.
- (Φ): Πιστεύω ότι υπάρχει μια θετική ενέργεια που πραγματοποιεί τις επιθυμίες μας, υπάρχει κάτι, ρε παιδί μου... αυτό εγώ το λέω θεό. Όμως η Αόρατη Μελάνη το αμφισβητεί με πολύ εγκεφαλικούς συλλογισμούς και με κάνει να αισθάνομαι αρνητικά.
- (Π): Ό,τι είπα και πριν: δεν είναι αυτή η πραγματική σου πίστη. Εφόσον το συναισθηματικό μέρος του εαυτού σου απειλείται τόσο εύκολα από το ρασιοναλιστικό, έστω και με την υποβοήθεια της Αόρατης Μελάνης.
- (Φ): Τι εννοείς;
- (Π): Ότι η πραγματική σου πίστη ενοποιεί όλη την προσωπικότητά σου, εγκεφαλική και συναισθηματική.
- (Φ): Μα τότε ποια είναι η πραγματική μου πίστη;
- (Π): Αυτό το διαπιστώνεις παρακολουθώντας τη ζωή σου, τις πράξεις σου, όσο το δυνατόν πιο αντικειμενικά. Σαν δημοσιογράφος. Τι θυσιάζεις για κάτι άλλο; Αυτό είναι το ύψιστο κριτήριο. Τι είσαι διατεθειμένη ν’ αφήσεις; Και ποιο είναι αυτό για το οποίο είσαι διατεθειμένη να θυσιάσεις τα πάντα, να μην κάνεις κανέναν συμβιβασμό; Εκεί είναι η πραγματική σου πίστη.
- (Φ): Μα τότε το αντικείμενο της "πίστης", όπως την εννοείς, μπορεί να είναι το παιδί μου, η οικογένειά μου, η πατρίδα μου, ο ΠΑΟΚ, η καριέρα μου, ο σύντροφός μου, η περιουσία μου, πολλά.
- (Π): Ακριβώς.
- (Φ): Μα τότε η πίστη δεν περιλαμβάνει αναγκαστικά κάποιον θεό (ανώτερη δύναμη, πνεύμα κ.λπ.)
- (Π): Είναι έμφυτο σε όλους τους ανθρώπους. Να έχουν μια υπέρτατη έγνοια, υπέρτατη αξία, την οποία δε θυσιάζουν ποτέ και για την οποία είναι διατεθειμένοι να θυσιάσουν τα πάντα. Αυτή είναι η πίστη τους κι αυτό είναι το μόνο που μπορεί να τους ενοποιήσει – χωρίς εσωτερικό εμφύλιο πόλεμο, χωρίς κάποιο "εγώ" ν’ αντιμάχεται κάποιο "υπερεγεώ", το "μυαλό" ν’ αντιμάχεται την "καρδιά", το υποσυνείδητο ν’ αντιμάχεται το συνειδητό κ.λπ.
Ε λοιπόν, όταν ανέβαζα το άρθρο, δεν φανταζόμουν τόσο ενδιαφέρουσα τροπή!
Πραγματικά ο Τίλιχ δίνει μια νέα διάσταση στο θέμα. Στην πραγματικότητα, επανορίζει την έννοια του θεού, με τρόπο επαναστατικά διαφορετικό.
Θα ήταν φτηνό από μέρους μου να επιχειρήσω να απαντήσω πριν μελετήσω καλά τη φιλοσοφία του, την οποία ομολογώ ότι δεν γνώριζα. Οπότε επιφυλάσσομαι και ευχαριστώ για τη συμμετοχή.
Παρα πολύ εύστοχο το post σου! Η χρήση της λέξης "πίστη" με τόσες διαφορετικές έννοιες πράγματι δημιουργεί μεγάλη σύγχυση. Ενδεικτικά να σου πω ότι όταν είχα πάει σε συμβολαιογράφο για να κάνω σύμφωνο ελεύθερης συμβίωσης, εκείνη μου έπιασε κουβέντα σχετικά με τους λόγους που επέλεξα αυτόν τον τρόπο δέσμευσης και όχι ένα θρησκευτικό γάμο. Όταν της εξήγησα ότι ούτε εγώ ούτε η σύντροφός μου έχουμε θρήσκευμα, θυμάμαι να λέει με κάποια απογοήτευση, αλλά όχι επιθετικά: "μα εσείς οι νέοι δεν πιστεύετε σε ΤΙΠΟΤΑ πια;"
Εκεί λοιπόν η έννοια της πίστης σε υπερφυσικά όντα ταυτίστηκε με την έννοια της πίστης σε ανθρώπινες αξίες. Αν δεν έχεις το ένα δεν έχεις και το άλλο σύμφωνα με κάποιους θρησκευόμενους.
Μέγιστη παράνοια που ευτυχώς την ξεκαθαρίζεις με το ποστ σου.
Βρε, σαν τα χιόνια και σαν τα χελιδόνια! Καλώς μας ήρθες από εδώ! Εχτές στην κοπή της πίτας με ρωτούσαν για σένα, το τελευταίο που θυμόμουν ήταν πως είχες πάει Αγγλία, είσαι ακόμη εκεί;
Ναι, είναι ένα θέμα που χρειάζεται ξεκαθάρισμα αυτό με την πίστη. Όταν πάντως προσπαθώ να το ξεκαθαρίσω σε φιλικές κουβέντες, συνήθως ο συνομιλητής μου ενοχλείται. Πολλοί ενοχλούνται από την προσέγγισή μου, την χαρακτηρίζουν υπερβολικά "λογική" και "εγκεφαλική".
Δεν θα συμφωνήσω ότι «..είναι έμφυτο σε όλους τους ανθρώπους. Να έχουν μια υπέρτατη έγνοια, υπέρτατη αξία, την οποία δε θυσιάζουν ποτέ και για την οποία είναι διατεθειμένοι να θυσιάσουν τα πάντα…»
Ισχυρίζομαι ότι η όποια υπέρτατη «υπέρτατη έγνοια, υπέρτατη αξία» είναι προϊόν - αποτέλεσμα καλλιέργειας- εκπαίδευσης κλπ και όχι εμφύτου ακόμη και σε ότι αφορά τα ένστικτα, όπως πχ το ένστικτο της επιβίωσης, ακόμη και εκεί!!!!
Κατά τα αλλά μου άρεσε η ανάλυση…..
Διονύσης
@Astron, Να μη γραψω καλυτερα τι θα της απαντουσα εγω της συμβολαιογραφου αν μου εκανε μπροστα μου τη διαπιστωση που εκανε για την πιστη των νεων σημερα.
IGGY.
Λοιπόν, έκανα διάφορες σκέψεις για τις θέσεις του Τίλιχ.
Πρώτη σκέψη μου είναι ότι με τον ορισμό του Τίλιχ για την πίστη, το πρόβλημα δεν λύνεται, διότι αυτό που εννοούν οι περισσότεροι όταν μιλούν για θρησκευτική πίστη δεν είναι αυτό που λέει ο Τίλιχ, αλλά κάτι άλλο.
Στο σημείο του διαλόγου όπου ο υποθεετικός Τίλιχ λέει στην κοπέλα ότι αυτή δεν είναι ηπραγματική της πίστη, έχω τη γνώμη ότι εκείνη δεν θα το δεχτεί: θα συνεχίσει να λέει ότι πιστεύει σε αυτό, κι ας μην εναποθέτει πραγματικά όλες τις ελπίδες της εκεί. Βλέπουμε καθημερινά ένα σωρό κόσμο να το κάνει: λέει ότι πιστεύει στον θεό, αλλά δένει και την καμήλα, ούτως ειπείν, και συνεχίζει να αγωνιά, και δεν συνειδητοποιεί την αντίφαση. Επομένως, αυτό που ο κόσμος ονομάζει πίστη είναι κάτι άλλο και όχι αυτό που λέει ο Τίλιχ (ασχέτως αν υφίσταται και αυτό, σε κάποιο άλλο επίπεδο - ωστόσο με τον ορισμό του Τίλιχ και μόνον, δεν μπορούμε να έχουμε πλήρη εικόνα του τι είναι πίστη).
Μια δεύτερη σκέψη είναι ότι για να έχει κάποιος το είδος της πίστης που περιγράφει ο Τίλιχ (δηλαδή την απόλυτη εμπιστοσύνη σε μια αξία ή σε μια οντότητα) πρέπει πρώτα να έχει την πεποίθηση ότι αυτή η αξία ή αυτό το πρόσωπο υπάρχουν.
Αν μιλάμε για αξία, η ύπαρξη είναι στην ουσία κάτι το αυθαίρετο: εφόσον υπάρχει μέσα στο μυαλό σου, υπάρχει όντως, γιατί πρόκειται για αφηρημένη έννοια.
Αν όμως μιλάμε για μια οντότητα, η ύπαρξη είναι κάτι το αντικειμενικό: υπάρχει όταν μπορεί να διαπιστωθεί η ελληλεπίδρασή της με το περιβάλλον, διαφορετικά δεν υπάρχει, είναι μια φαντασίωση.
Η έννοια του θεού, όπως έχει χρησιμοποιηθεί από τα αρχαία χρόνια και όπως εξακολουθεί να χρησιμοποιείται και σήμερα από εκατομμύρια πιστούς, είναι κατά γενική ομολογία μια οντότητα, όχι μια αξία. Ενδεχομένως να είναι μια απρόσωπη οντότητα, ωστόσο σε κάθε περίπτωση είναι μια οντότητα.
Μπορεί κανείς να εμπιστευτεί την οντότητα αυτή, και να ονομάσει αυτήν την εμπιστοσύνη θρησκευτική πίστη, η εμπιστοσύνη αυτή όμως για προϋποθέτει την πεποίθηση ότι η οντότητα αυτή υπάρχει πραγματικά. Δεν εμπιστεύεται κανείς μια φαντασίωση.
Ορισμένοι (όπως η κοπέλα του παραδείγματος) θεωρούν ότι αυτό που λέμε θεό είναι ένα φαινόμενο, χωρίς ωστόσο να μπορούν να προσδιορίσουν ακριβώς τη φύση και τον τρόπο εκδήλωσης του φαινομένου: όταν το περιγράφουν, μοιάζει υπερβολικά με τη συμπεριφορά που θα περίμενε κανείς από ένα καλοσυνάτο πανίσχυρο πνεύμα, έναν "αγαθό δαίμονα", δηλαδή τελικά από μια οντότητα, στην οποία αποδίδουν συγκεκριμένες ιδιότητες, έστω κι αν δεν την προσωποποιούν.
Το να επαναπροσδιορίσουμε την έννοια του θεού λέγοντας ότι δεν είναι οντότητα αλλά αξία, δεν λύνει το πρόβλημα, διότι εξακολουθούν να υπάρχουν εκατομμύρια άνθρωποι (η πλειοψηφία των θρήσκων) που πιστεύουν σε έναν θεό-οντότητα, αλλά και διότι η έννοια του θεού παραδοσιακά και για χιλιάδες χρόνια αφορούσε μια οντότητα.
Αν θέλουμε λοιπόν να μιλήσουμε για κάτι άλλο, για "ένα κάτι εκεί έξω" που διαφέρει ριζικά από την κλασσική έννοια του θεού, θεωρώ άστοχο και απατηλό να χρησιμοποιούμε τη λέξη θεός.
Σαν όλους αυτούς που λένε ότι "ο θεός είναι αγάπη" και νομίζουν ότι ξεμπέρδεψαν, ενώ αδυνατούν να εξηγήσουν γιατί, αν ο θεός είναι αγάπη και μόνον αγάπη, χρειάζεται να εφεύρουμε μια άλλη λέξη για να μιλήσουμε γι' αγάπη, και δεν αρκεί να την λέμε σκέτα αγάπη.
@Αόρατη Μελάνη
Επέστρεψα που να μην επέστρεφα! Τώρα είμαι στη φάση "ποιος στ' αλήθεια ειμαι γω και πού πάω", αλλά ...βλέπουμε! Αμα κανονιστεί καμια συνάντηση θα φροντίσω να έρθω :)
Κάνε μεταβολή όπως είσαι και φύγε γρήγορα....
Άγιος ο Θεός,
Άγιος κι ισχυρός...
Ρε 'σεις!*
Είστε καλά;* Θα διαβάσω 15 μέτρα "σεντόνι" (μαζί με τα σχόλια) για να πειστώ** ότι είναι παράλογη η πίστη μου;
Προφανώς και είναι συναισθηματικό το θέμα - σιγά το νέο!...
Άστε με να κάνω το πάτερμά μου...
Idom
* με την καλή έννοια γραμμένο
** από το "πείθω"
Ι.
Ανώνυμε, είσαι εκτός θέματος. Μόλις βρω λίγο χρόνο θα μεταφέρω το σχόλιό σου στο πτυελοδοχείο.
Ίδομ, πόσο συμφωνώ μαζί σου!
Το σχόλιο του ανώνυμου, δύο σχόλια παραπάνω, μεταφέρθηκε στο >πτυελοδοχείο.
Ξέρεις, Ίδομ, το θέμα της ανάρτησης δεν είναι να πεισθεί κανείς ότι είναι παράλογη η πίστη του. Είναι να καταλάβει ότι άλλο πράγμα η πίστη στο θεό, άλλο η πίστη στον άνθρωπο, άλλο η πίστη στην αγάπη, και άλλο η πίστη στον ΠΑΟΚ.
Βλέπεις, εμάς τους άθεους μας πρήζουν με την ερώτηση "και σε τι πιστεύετε δηλαδή;" ή/και "μα πώς μπορεί να μην πιστεύετε σε τίποτα;", επειδή μπερδεύουν την θρησκευτική πίστη με την πίστη σε ανθρωπιστικές αξίες, λόγου χάρη.
Αλλά φυσικά και δε χρειάζεται να διαβάσεις 15 μέτρα σεντόνι! Θα σου κάνω εγώ φροντιστήριο κατ' ιδίαν!
:)
O M G !!!
Πάω να διαβάσω το σεντόνιιιιιι!...
Idom
Το προηγούμενο σχόλιο μεταφέρθηκε στο πτυελοδοχείο.
Καλά ἒτσι χαίρω πολύ ἂν ρωτᾶς τόν ἂλλον ἂν πιστεύεις στόν Θεό ἀφηρημένα μπορεῖς νά φιλοσοφεῖς γιά μιά ζωή,τό θέμα εἶναι ἂν ρώταγε τήν ἂθεη ἂν πιστεύει στόν Χριστό θά ἢθελα νά διαβάσω τί ἀνάλυση θά τῆς ἒκανε.
Προκειμένου για συγκεκριμένο, γνωστό θεό κάποιας θρησκείας, είναι πιο εύκολο. Θα έλεγα ότι δεν έχουμε αποδείξεις ούτε καν για την ύπαρξή του ως ιστορικό πρόσωπο και ότι αποκλείεται να υπάρχει, διότι έχει ιδιότητες αντιφατικές μεταξύ τους και ασύμβατες με την πραγματικότητα.
Μιλάω αναλυτικά γι´αυτό στο άρθρο μου Υπάρχει θεός;
Δημοσίευση σχολίου