ΤΟ ΕΞΥΠΝΟ ΠΟΥΛΙ

Προχθές το βράδυ άκουγα ραδιόφωνο στο αυτοκίνητο, κάποιον σταθμό που δεν είχα ξαναπετύχει. Το παλικάρι που μιλούσε ανάμεσα στα τραγουδάκια θεώρησε καλό κάποια στιγμή να μας ενημερώσει για μια πρόσφατη επιστημονική ανακάλυψη.

Σύμφωνα με κάποιο πείραμα, λέει, διαπιστώθηκε ότι οι πιο μεγάλης ηλικίας άντρες κάνουν παιδιά λιγότερο έξυπνα. Με το που έχω ακούσει αυτό έχω τσιτώσει. Ο νεαρός συνεχίζει ανυποψίαστος, σχολιάζοντας την είδηση, λέγοντας κάτι σαν "καλά τα λένε αυτοί οι κύριοι επιστήμονες, αλλά μήπως είναι κι εύκολο να κάνεις παιδιά νέος; πώς θα τα βγάλεις πέρα οικονομικά;"

Καλή τη πίστη βέβαια μας τα μεταφέρει αυτά, κι εγώ αναρωτιέμαι, μα καλά, υπάρχουν ακόμη επιστήμονες που μιλούν για "εξυπνάδα", ή μήπως ο ραδιοφωνικός παραγωγός παρεξήγησε αυτό που διάβασε;

Αναζητώ λοιπόν την είδηση στο ίντερνετ, και ιδού. Αναφέρεται ότι τα τέκνα μεγαλύτερων σε ηλικία πατεράδων είχαν χαμηλότερες επιδόσεις σε μια σειρά από τεστ ευφυΐας. Γεγονός που στα μάτια του μέσου ανθρώπου σημαίνει πολύ απλά ότι οι μεγάλοι μπαμπάδες κάνουν λιγότερο έξυπνα παιδιά.

Ένα πρώτο πρόβλημα που συναντάμε, είναι ότι για να μελετήσουμε την επίδραση μιας παραμέτρου σε ένα ανθρώπινο χαρακτηριστικό, προσπαθούμε να το μετρήσουμε κρατώντας σταθερές όλες τις παραμέτρους εκτός από εκείνην που μελετάμε. Κάτι τέτοιο ίσως να είναι εφικτό στη φυσική ή τη χημεία, πόσο εφικτό είναι όμως στην ψυχολογία ή την κοινωνιολογία; Πόσο σίγουρος μπορεί να είναι κανείς ότι μετρά πράγματι μόνο την επίδραση της ηλικίας του πατέρα στην εξυπνάδα του παιδιού και όχι και την επίδραση και άλλων παραγόντων που διαφεύγουν τις προσοχής του ή που συνδέονται έμμεσα με την ηλικία; Ακόμη κι αν παρατηρήσει μια στατιστική σχέση των μεγεθών που μετρά, πόσο σίγουρος μπορεί να είναι ότι η στατιστική αυτή σχέση συνεπάγεται και άμεση σχέση αιτίου-αιτιατού;

Πάντα θυμάμαι τις περίφημες μελέτες που συνδέουν τον αριθμό των πελαργών με το ρυθμό γεννήσεων, και βρίσκουν θετική συσχέτιση. Μήπως λοιπόν οι πελαργοί φέρνουν τα μωρά;

Ένας επιστήμονας καταλαβαίνει (ελπίζουμε) την ακριβή σημασία μιας τέτοιας μελέτης. Ένας μη ειδικός όμως, πολύ εύκολα βγάζει το συμπέρασμα ότι "πιο μεγάλος μπαμπάς ίσον πιο χαζό παιδί".

Ένα δεύτερο πρόβλημα είναι η γενικευμένη ταύτιση του περίφημου "δείκτη νοημοσύνης" ή "δείκτη ευφυΐας" (intelligence quotient, IQ) με "μέτρηση εξυπνάδας".

Ο εφευρέτης των πρώτων τεστ νοημοσύνης, ο γάλλος Αλφρέντ Μπινέ, δήλωσε: "η κλίμακα, για να ακριβολογούμε, δεν επιτρέπει τη μέτρηση της ευφυίας, διότι οι διανοητικές ικανότητες δεν μπορούν να αθροιστούν, κι επομένως δεν μπορούν να μετρηθούν όπως μετριέται μια γραμμική επιφάνεια".

Αναρωτιέμαι αν θα λήξει ποτέ η μανία μέτρησης της εξυπνάδας και η εμμονή με τα τόσο παρεξηγημένα τεστ "ευφυΐας", τα οποία δεν είναι παρά μια σειρά ασκήσεων σχεδιασμένων για να μετρούν συγκεκριμένες δεξιότητες μέσα σε συγκεκριμένα πλαίσια. Το μόνο που μπορούν να μας πουν αυτά τα τεστ είναι πόσο επιδέξιο είναι ένα άτομο στην επίλυση συγκεκριμένου τύπου ασκήσεων. Δεν μπορούν όμως να μας πουν πόσο "έξυπνο" είναι αυτό το άτομο.

Η εξυπνάδα είναι όπως η ομορφιά: δεν μετριέται. Καθένας την αναγνωρίζει όταν τη βλέπει, αλλά είναι ένα σύνολο τόσο πολλών παραγόντων και αποτέλεσμα τόσων πολλών αλληλεπιδράσεων, ώστε δεν μπορούμε καλά-καλά ούτε να την ορίσουμε, όχι να την μετρήσουμε κιόλας.

Συνιστώ ανεπιφύλακτα το εξαιρετικό βιβλίο του Αλμπέρ Ζακαρ "Εγώ και οι άλλοι" από τις εκδόσεις Κάτοπτρο. Ο συγγραφέας εξηγεί αναλυτικά, μεταξύ άλλων, ότι ο "δείκτης ευφυΐας" δεν μετρά την εξυπνάδα, διότι η εξυπνάδα είναι τόσο πολυσύνθετη ώστε δεν μπορεί να μετρηθεί. Επισημαίνει επίσης τον κίνδυνο των προφανών συσχετισμών και των αυθαίρετων συνδέσεων τύπου αιτίου-αιτιατού.

Ιδού πώς παρουσιάζουν το βιβλίο οι εκδότες:

Ο παγκοσμίως γνωστός γενετιστής και διανοούμενος μας βοηθάει να συνειδητοποιήσουμε ότι κάθε άνθρωπος είναι ένα ον μοναδικό. «Είμαι όμορφος; Είμαι έξυπνος; Σε αυτές τις δύο αιχμηρές ερωτήσεις δεν υπάρχει ορθή απάντηση. Οι ερωτήσεις δεν έχουν νόημα, επειδή στηρίζονται σε ένα λογικό σφάλμα: την αντικατάσταση του "διαφορετικός" από το "κατώτερος" ή το "ανώτερος".»